​Koqnitiv inkişaf, uşaqların düşünmə, yaddaş, anlama və problemləri həll etmə qabiliyyətlərinin inkişafı ilə bağlıdır. Uşaqların ətraf mühiti necə başa düşdüklərini anlamaq, onların psixoloji inkişafının mərkəzində durur. Jean Piaget, uşaqların koqnitiv inkişafını başa düşmək üçün ilk ciddi nəzəriyyəni təqdim etmişdir. Onun nəzəriyyəsi, uşaqların inkişafını müəyyən mərhələlərə ayırır və hər bir mərhələnin spesifik xüsusiyyətlərini izah edir. Piaget’in nəzəriyyəsi, uşaq psixologiyasının əsas prinsiplərini təyin etməkdə əhəmiyyətli olmuşdur. Bu məqalədə Piaget-in koqnitiv inkişaf nəzəriyyəsi və onun 0-6 yaş arasındakı uşaqlara tətbiqi müzakirə edilir. Eyni zamanda, müasir tədqiqatların bu nəzəriyyəni necə tamamladığı və bəzi kritik məqamları necə təkmilləşdirdiyi müzakirə olunacaq. 

Piaget və Koqnitiv İnkişafın Mərhələləri

Jean Piaget, koqnitiv inkişafı dörd əsas mərhələyə ayırmışdır: sensorimotor, preoperasional, konkret əməliyyat və formal əməliyyat mərhələləri. 0-6 yaş dövrü əsasən iki mərhələyə aiddir: sensorimotor və preoperasional mərhələləri. Hər bir mərhələda uşaqların düşüncə və anlama qabiliyyətləri, yaşlarına uyğun şəkildə inkişaf edir.

​1.​Sensorimotor Mərhələ (0-2 Yaş)

Piaget-in nəzəriyyəsinə görə, uşaqların ətraf aləmi anlama prosesində sensorimotor mərhələ əsas rol oynayır. Bu dövrdə, uşaqlar dünyanı əsasən hisslər və hərəkətlər vasitəsilə kəşf edirlər. Hər bir yeni təcrübə, uşaqların beynində yeni əlaqələr yaratmağa və dünyaya qarşı yeni anlayışlar inkişaf etdirməyə səbəb olur. Uşaqlar əvvəlcə obyektləri sadəcə görmə və toxunma ilə tanıyır. Məsələn, bir oyuncaq ilə oynayarkən, uşaqlar yalnız onun formasını, ölçüsünü və materialını hiss edirlər. Bu mərhələnin sonunda, uşaqlar əşyaların mövcudluğunu başa düşürlər. Piaget bu bacarığı “obyektin mövcudluğu prinsipi” olaraq adlandırır. Uşaqlar artıq əşyaların yalnız onların gözlərindən görünmədiyi halda da mövcud olduğunu anlamağa başlayırlar. Bu mərhələnin xüsusiyyəti, uşaqların ətraf aləmi hərəkət və duyğular vasitəsilə tanımalarıdır. Bu mərhələdə, uşaqlar hər şeyin keçici olduğunu, yəni hər şeyin dəyişə biləcəyini, və ya yalnız mövcud olduğu zaman var olduğunu anlamağa başlayırlar.

​2.​Preoperasional Mərhələ (2-7 Yaş)

Bu mərhələdə uşaqların düşünmə qabiliyyəti inkişaf edir. Lakin, Piaget-in nəzəriyyəsinə görə, bu dövr uşaqların düşüncə strukturlarının hələ də çox konkret və sərt olduğu bir dövrdür. Onlar simvolik oyunlar oynamağa başlayır və əşyalarla abstrakt əlaqələr qurmağa çalışırlar, amma bununla yanaşı, onların düşüncə tərzi hələ də çox məhduddur. Məsələn, bir uşaq “ev” qurma oyununda, heç bir əsl ev tikməsə də, onun təxəyyülündəki dünyada hər şey mövcuddur. Bu, onların həyat təcrübələrini genişləndirmələrinə imkan verir. Lakin, uşaqların bu dövrdə daha çox egosantrik (özmərkəzli) olduqları görülür. Bu da o deməkdir ki, onlar başqalarının hisslərini və fikirlərini başa düşməkdə çətinlik çəkirlər. Uşaqlar bu dövrdə əşyaların və hadisələrin dəyişdirilə biləcəyini başa düşmürlər və qaydaların çoxunun sərt olduğunu qəbul edirlər. Həmçinin, dil bacarıqları bu dövrdə sürətlə inkişaf edir, amma uşaqların abstrakt düşüncələri başa düşməməsi onların problemləri həll etmə bacarıqlarını məhdudlaşdırır.

Müasir Araşdırmalar və Piaget-in Nəzəriyyəsinin Yenidən Dəyərləndirilməsi

Piaget-in nəzəriyyəsi psixologiyanın inkişafında çox mühüm bir yer tutur. Lakin, müasir tədqiqatlar bu nəzəriyyənin bəzi aspektlərini genişləndirir və təkzib edir. Məsələn, müasir tədqiqatlar göstərir ki, uşaqlar əşyaların mövcudluğunu Piaget-in qeyd etdiyi yaşdan daha əvvəl dərk etməyə başlayırlar. Bəzi araşdırmalar, uşaqların obyektin mövcudluğunu, Piaget-in müəyyən etdiyi yaşdan əvvəl, 4-6 aylıq olduqlarında belə anladığını göstərir. Bu nəticələr Piaget-in nəzəriyyəsinin bir neçə aspektini təkmilləşdirir və uşaqların ətraf dünyanı qavrama qabiliyyətinin daha əvvəl inkişaf etdiyini ortaya qoyur.

Bundan başqa, müasir tədqiqatlar, uşaqların ətraf mühiti yalnız fiziki və obyektiv qaydalarla deyil, həm də sosial, emosional və kontekstual baxımdan başa düşdüklərini göstərir. Uşaqların düşüncə prosesləri, onlarla münasibətdə olan insanların və sosial mühitin təsiri altında dəyişir. Piaget-in nəzəriyyəsinin ən önəmli töhfələrindən biri də uşaqların inkişafını mərhələlərə ayırmasıdır, lakin sonradan baş verən tədqiqatlar göstərmişdir ki, uşaqların inkişafı bəzən bu mərhələlərdən qeyri-xətti şəkildə irəliləyir. Yəni, bir uşağın inkişafı bəzən bir neçə mərhələni paralel olaraq keçə bilər.

Piaget-in Nəzəriyyəsinin Tətbiqi və Müasir Təsirləri

Piaget-in nəzəriyyəsi yalnız akademik sahədə deyil, həm də təhsil sahəsində geniş şəkildə tətbiq olunmuşdur. Təhsil proqramları və metodları, uşaqların koqnitiv inkişafını nəzərə alaraq hazırlanır. Məsələn, sinif otaqlarında uşaqların maraqlarına uyğun şəkildə inkişaf etmələrinə imkan verən təlimlər və tapşırıqlar verilə bilər. Bu, uşaqların öz təcrübələrini və maraqlarını istifadə edərək öyrənmə prosesini daha effektiv edir. Həmçinin, müasir dövrdə təhsil sahəsində Piaget-in nəzəriyyəsi, uşaqların təcrübə yolu ilə öyrənmələrini və inkişaf etmələrini təşviq edən bir çox metodologiyanın əsasını təşkil edir.

Piaget-in nəzəriyyəsi, uşaqların bilişsel inkişafını anlamaqda və izah etməkdə mühüm bir yer tutur. Onun mərhələlərə ayırdığı inkişaf prosesi, uşaqların düşüncə və anlama bacarıqlarının necə inkişaf etdiyini anlamağa kömək edir. Lakin, müasir tədqiqatlar bu nəzəriyyəni genişləndirmiş və uşaqların ətraf aləmi necə dərk etdiklərinə dair daha zəngin bir anlayış təmin etmişdir. Müasir psixoloji tədqiqatlar, Piaget-in nəzəriyyəsini daha da zənginləşdirir və uşaqların koqnitiv inkişafının yalnız bir neçə mərhələdə deyil, eyni zamanda daha dinamik və müxtəlif yollarla baş verdiyini göstərir.

Zülfiyyə Abbasova 

Psixoloq, psixoterapevt, ailə danışmanı