Əksər peşə sahələrində olduğu kimi sosial işin də əsasında duran və sosial işin həyata keçirilməsində mühüm rol oynayan dəyər sistemi böyük rol oynayır. Məlum olduğu kimi sosial işçilərin peşə fəaliyyəti prosesində qarşılaşdıqları ən əsas problemlərdən biri konseptual peşə dəyərlərini konkret günbəgün peşə təcrübəsinə tətbiq etməkdən ibarətdir. Bu baxımdan dəyərlər etikanın fəaliyyət zamam təzahürü kimi təsvir edilmişdir. Dəyərlər etik qərar qəbul etınə prosesinin əsasını təşkil edir, belə ki, onlar peşəkar davranışı tənzimləyir. Onların əsas məqsədi etik peşə təcrübəsini təmin etməkdən ibarətdir. Sosial iş üzrə tanınmış tədqiqatçılardan olan Rimer (1999) sosial işdə peşə dəyərlərinin aşağıdakı təsnifatını vermişdir:

• Başlıca dəyərlərin əsas məqsədi sosial iş təcrübəsi konteksində ümumi bələdçi rolunu oynayır. Bura insanlara hörmət, onların bərabər hüquqlu şəxslər kimi qəbul edilməsi və ayrı-seçkiliyə məruz qalmaması üzrə dəyərlər daxildir.
• Bilavasitə dəyərlər daha spesifik olaraq müştərilərin müəyyən hüquqlarına aiddir. Məsələn, müalicədən imtina və yaxud da müəyyən müavinətlardan faydalanma hüququ.
• İnstrumental dəyərlər üçüncü qrupu təşkil edir. Burada əsas fokus qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün arzuedilən vasitələrin müəyyən edilməsindən ibarətdir. Məsələn, müalicə planlarında müştərinin öz müqəddəratını təyin etmək hüququ.

Sosial iş peşəsində etik dəyərlərdən danışarkən ilk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, peşə fəaliyyəti bir sıra inqredientlərin cəmindən istifadə əsasında həyata keçirilir.

Birincisi, istənilən peşə fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün əsaslı peşə biliyinə malik olmaq. İkincisi, hər bir peşə daşıyıcısı məhz o peşəyə xas olan və yaranan problemləri .həll etmək üçün lazım olan vərdişlərə malik olmalıdır. Üçüncüsü isə birbaşa peşə dəyərlərinə aiddir. Misal olaraq belə bir halı qeyd etmək olar ki, sosial işin klinik istiqaməti üzrə təhsil alan tələbələrin əksəriyyəti hesab edirlər ki, həra hansı bir psixoterapevtik agentlikdə işləmək icma əsaslı sosial xidmət agentliyində işləməkdən daha yaxşıdır. İstər–istəməz onların məyusluğu nəticə etibarilə onların işində öz mənfi təsirini göstərə bilər. Belə ki, onların müştəriləri onlardan fərqli olan sosial, mədəni və ya dini mənşədən ola bilər. Bu zaman ortaya çıxa biləcək münasibət problemlərinin qarşısını almaq üçün tələbələr işlərinin şəxsi və peşəkar. tərəfləri arasında fərq qoymağı bacarmalıdır. Əksər hallarda, müştərilətin dəyərləri sosial işçilərin dəyərlərindən radikal şəkildə fərqlənir. Məhz bu səbəbdən də sosial işdə dəyərlərin rolu da bilik və bacarıqlar qədər əhəmiyyətlidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, sosial işdə dəyərlər məfhumunun aydın bir tərifi verilməmişdir. Dəyər sözü qədim latın dilindən tərcümədə (pendo) güc, problemin öhdəsindən gəlmək və nəyəsə layiq olmaq kimi ifadələrə aid edilə bilər. Dəyər konsepsiyası insanların xəbərdar olduqları müxtəlif alternativlər arasından seçimlər edə bilmələrinə təsir edən normativ standartlar kimi də təsvir olunur. Bütün dünyadan olan sosial iş təşkilatlarının da daxil olduqları Sosial İşçilərin Beynəlxalq Federasiyasının bəyannaməsinə əsasən sosial işçilərin fəaliyyət göstərdikləri müxtəlif peşə mühiti və kontekstlərdən asılı olmayaraq, vahid etika kodeksi qəbul edilmişdir. 1986-cı ildə sosial iş üzrə tanınmış mütəxəssislər olan Morales və Sheafor qeyd etmişdirlər ki, dəyərlər sistemi sadəcəsosiaüşəxasdeyil–vəistənilərrpeşə sahəsinin etika-kodeksi var. Halbuki, sosial işçilərin bir neçə əsas dəyər istiqamətləri vardır ki, onlar da aşağıdakılardır:

• Bütün insanların ləyaqətinə hörmət etmək.
• Bütün insanların dəyişmək bacarığı və istəyinə inanmaq.
• Bütün insanların həm özləri, həm də digər insanlara qarşı öhdəliklərinin olmasını qəbul etmək.
• Hər bir şəxsin fərdiliyinə/özünəməxsusluğuna hörmət etmək.
• Hər bir şəxsin ekstremal təcriddən kənar olmaq ehtiyacını təmin etməyə yardım etmək.

Müəlliflər həmiçinin qeyd etmişlər ki, sosial işçilər tərəfindən iş prosesində istifadə edilən üsullar sosial iş peşəsinin humanitar və eqalitar təbiətini bir daha vurğulayır. Rimer (1999) həmçinin qeyd etmişdir ki, dəyərlər sosial iş peşəsinə bir neçə istiqamətdə təsir edir:

• Onlar peşənin təbiəti və sosial missiyasına təsir edir.
• Onlar sosial işçinin müştəriləri, kolleqaları, və bütövlükdə cəmiyyətlə münasibətlərinə təsir edir.
• Onlar peşəkar sosial işdə müdaxilə üsullarına təsir edir.
• Onlar sosial iş təcrübəsində etik dilemmaların həllinə təsir edir.

Reamer həmçinin vurğulamışdır ki, sosial işin peşə dəyərlərində altı əsas istiqaməti də müəyyən etmək mümkündür: paternalistik, sosial ədalət, dini, kliniki, müdafiə istiqamətləri və ədəbsiz meyl/istiqamət. Bu istiqamətlərin qısa təhlili sosial işin peşə etikasının formalaşması tarixində olan müxtəlif yanaşmaları da əks etdirir. Aşağıda bu istiqamətlərin hər birinin qısa təsviri verilmişdir.

• Paternalistik istiqamət peşəkar sosial işin əvvəllərində müşahidə edilmişdir. Bu istiqamətə əsasən sosial işçilər müştərilərinə elə şəkildə təsir etməlidir ki, onlar öz həyatlarını daha ədəbli şəkildə Sürməli və cəmiyyətin səxavət və əlaçıqlılığına arxayın olmadan düzgün və əxlaqlı həyat tərzi sürməlidir.
• Sosial ədalət istiqaməti sosial ədalətsizlik və asılılıq, eyni zamanda cəmiyyət ehtiyatlarının qeyri bərabər şəkildə bölünməsi vəziyyətini dəyişmək üçün təqdim edilmişdir. Bu istiqamətə-əsasən–yoxsulluq, cinayətkarlıq, işsizlik və hətta bəzi əqli problemləri təşkil edən sosial problemlər kapitalist rejimi və aşağı sosial strukturla izah edilə bilər, bu səbəbdən də cəmiyyət mövcud resurslar, sosial rifah xidmətləri, müxtəlif müavinətlər və s. düzgün bölüşdürülməsi üçün bir sıra dəyişikliklərdən keçməlidir.
• Dini istiqamət sosial işdə XX əsrin əvvəllərində dominant rolda olmuşdur. Bu istiqamət sosial iş peşəsinin əsas missiyasını sosial ədalətə aid dini əmrlərin realizə olunmasında görürdü. Bunun nəticəsi olaraq yoxsulların əziyyətlərinii azaltnmn məqsədilə qida verilən qrup mətbəxləri, isti paltar, əlilliyi olan şəxslərə müvafiq avadanlıq və s. xidmətlər edilməyə başlamamışdır. Xeyriyyəçiliyin dini dəyər və öhdəlik kimi edilməsi bu istiqaməti hətta bu gün də simvolizə edir.
• 1970–ci illərdə artıq kliniki istiqamət sosial işçilər və pssixoloqlar arasında dominant istiqamət olmuşdur. Bu istiqamət əsasən mütəxəssisin müştəriyə qarşı etik davranışında özünü birüzə verir. Bu istiqamətdə əsas olan məqamlar mütəxəssis və müştəri arasında olan məlumatın məxfiliyinə, peşəkar münasibətdə etibar və peşəkar öhdəliklərə aid problemlərin həlli aiddir.
• Son dövrlərdə sosial iş prosesində geniş yayılmağa başlamış müdafiə, istiqamətində əsas vurğu işçinin pis fəaliyyət və məhkəmə çəkişmələrindən. qorunmasına edilir. Bu istiqamət əsasən son dövrlərdə sosial işçilərə qarşıı yayılmağa başlamış etinasızlıq, məxfiliyin pozulması və peşə fəaliyyətində yoll verilmiş səhvlərlə bağlı ittihamlara cavab olaraq formalaşmışdır.
• Sosial iş etikasında dəyərlərin yerini araşdıran "ədəbsiz” istiqamət sosial iş peşəsində mərkəzi dəyərlərin yerini tamamilə danır. Bu istiqamət sosial işçiləır arasında psixoterapevtik texnikalar, layihələrin qiymətləndirilməsi və dəyər-mənfəət təhlili ilə məşğul olan sosial işçilərin ən məqbul hesab etdiklərıi yanaşmadır.

1996–cı ildə ABŞ–da Sosial İşçilərin Milli Assosiasiyası Etika Kodeksini qəbul etdi. Bu Kodeksdə sözügedən peşənin daşıyıcıları üçün vacib olan altı əsas dəyər və müvafiq prinsiplər əks olunmuşdur:

1. Xidmət: sosial işçilərin əsas məqsədi onların peşəkar xidmətlərinə–ehtiyacı olan insanlara yardım etmək və malik olduqları bilik, bacarıq və dəyərlərə əsaslanaraq sosial problemlərlə mübarizə aparmaq.
2. Sosial ədalət: sosial işçilər sosial dəyişikliklərdə maraqlıdır. Onların səyləri yoxsulluğun aradan qaldırılması, ehtiyacı olanların işlə təmin edilməsi, irq, din, gender əsasında ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması, zəif müdafiə olunmuş və istismar edilmiş şəxslərə yardım etmək və s. Əsas məqsəd resurslara müyəssərliyi təmin etmək, imkanlar və bərabərliyi təmin etmək və qərar qəbul etmə prosesində iştiraka nail olmaq.
3. İnsanm dəyər və ləyaqəti: sosial işçilər insanların dəyər və ləyaqətinə hörmət edir, onlara müvafiq münasibət göstərir, insan müxtəlifliyini tanıyır, müştərilərinin öz müqəddəratını və özünə qarşı məsuliyyətini təyin etməyinə hörmət edir.
4. Sosial münasibətlərin vacibliyi: sosial işçilər insan münasibətlərinin vacibliyini dərk edir və onların möhkəmlənməsi üzrə çalışır, onlar bunu müştərini terapiya prosesinə cəlb etməklə edir və onların rifahını təmin etməyə səylər göstərir.
5. Səmimiyyət: sosial işçilər etibara layiq mütəxəssislər kimi davranır. Onlar peşə vəzifəsinə məsuliyyətlə yanaşır, özlərinin sosial və peşəkar missiyasından xəbərdardır, və çalışdıqları istənilən təşkilat və agentliklərdə etikaya əsaslanmış təcrübəni inkişaf etdirirlər.

1. Bacarıqlılıq: sosial işçilər özlərinin peşə bacarıqları və müvafiq ixtisaslarına münasib fəaliyyət göstərir. Onlar peşələrinin keyfiyyətini inkişaf etdirmək üçün öz peşə bilik və bacarıqlarını artırmaqda maraqlıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, sosial işçilərin öz peşələrinin əsasını təşkil edən dəyərlərini təyin etməsinə baxmayaraq, bəzi hallarda onların şəxsi və peşə dəyərləri arasında olan uyğunsuzluq nəticəsində müəyyən münaqişələr yaranır.

Situasiya təhlili: sosial iş üzrə magistr dərəoəsi–almış və yenicə sosial iş agentliyində çalışmağa başlamış sosial işçidir. Onun əsas işi ailə konsultasiyaları, ailə planlaşması, və uşaqların övladlığa götürülməsi ilə bağlı məsələlərdir. Sara öz işini çox sevir. Onun müştəriləri arasında hazırda Syuzan adlı 17 yaşlı qız da var. Syuzan artıq 2 aydır ki, hamilədir. Syuzan Saraya müraciət edərək uşağın abort edilməsi üçün ona yardım etməyə xahiş etmişdir. O, həmçinin, Saradan bu məsələni məxfi saxlamasını xahiş edir, çünki onun atası ”köhnə fikirli " bir şəxsdir və nikahdan kənar hamiləliyin olmasının qəti əleyhinədir. Sara özü çox ciddi dini dəyərlərin qorunduğu bir ailədə böyüyüb və bu hal onun inanclarının tam əksini təşkil edir. Lakin, digər tərəfdən onun peşə öhdəliyi müştərisinin ən yaxşı marağının müdafiə edilməsinə istiqamətlənməlidir. Buna baxmayaraq, o, şəxsi inancları ilə bağlı abortların edilməsinin tam əleyhinədir. Eyni zamanda, o, anlayır ki, bu durum haqqında onun qərar qəbul etməsi labüddür.

Bu cür hallar sosial iş təcrübəsində çox tez–tez qarşılaşılan məsələlər sırasındadır. Və əgər əvvəllər hesab edilirdi ki, sosial işçilər iş prosesində öz dəyər sistemlərini tətbiq edə bilərlər və onların şəxsi inancları fəaliyyətlərinə təsir edə bilər, hazırda durum dəyişibdir. Bela ki, sosial işçi öz fikrini müştəriyə bildirsə də, onun ən yaxşı maraqlarının təmin edilməsi üçün əksər hallarda onun öz müqəddəratını təmin etməsinə hörmətlə yanaşmalıdır. Burada o da var ki, bu duruma yanaşma inkişaf etmiş qərb demokratiyaları ilə totalitar rejimlərdə fərqli yanaşılır. Əgər birincidə, müştərinin fikirlərinə hörmət müşahidə olunursa, ikincidə əsasən sosial konformizmə doğru çox ciddi təziqlər var.

Sosial işdə etiket konsepsiyasının da xüsusi yeri və rolu var. Etiket sözünün kökləri əsasən fransız dilindən gəlir və müfadiq peşə sahəsinə uyğun olan xarici görünüş, geyim, adətlər və davranışa aid olan yazılmış və yazılmamış qaydalar toplusunu bildirir. Qeyd etmək lazımdır ki, sosial işçilərin etiketinə dair qaydalar peşənin Etika Məcəlləsində verilməyibdir. Etiket qaydaları insanlar arasındakı qarşılıqlı münasibətlərin mədəniyyətinin əsasını təşkil edir. Sosial işə aid etiket qaydalarına gəldikdə yadda saxlamaq lazımdır ki, bu hər bir peşə sahibinin çalışdığı ölkə, mühit və s. Bu kimi amillərdən də ibarətdir. Etiketə uyğun peşə davranışını həyata keçirmək üçün sosial işçilər özlərinə aşağıdakı sualları verə bilərlər:

• Salamlamanı ilk olaraq kim etməlidir, müştəri yaxud sosial işçi?
• Sosial işçi müştərisinə üst geyimini çıxarmağa yardım etməlidirmi?
• Sosial işçi müştəri ilə danışarkən telefona cavab verə bilərmi?
• Müştəridən hədiyyə almaq olarmı?

Bu baxımdan Hippokratın tibbi etikası nümunələrdən biri kimi göstərilə bilər.

Tərcümə edilən ədəbiyyat

D.Guttmann (2006) Ethics in Social Work: A Context of Caring The Haworth Press, s. 294. (s.232-245)