28
21
Məktəb təliminə psixoloji hazırlıq mövzusu Azərbaycanda son dövrlərdə aktuallığını kəskin şəkildə artırıb. Bunun əsas səbəblərindən biri budur ki, sinifdə şagird sayı çox olduqda tədrisin keyfiyyətini təmin edən maddi-texniki rerursların çatışmazlığı yarana bilər ki, bu da öz növbəsində şagirdin təlim motivasiyasına mənfi təsir göstərə bilər.
Bu problemin qarşısını almaq məqsədilə uşaqları tədrisə cəlb etməzdən öncə məktəblər uşaqlarda hazırlığın səviyyəsini müəyyən edirlər. Bu hazırlığı yoxlamaq üçün iki əsas yanaşma var: pedaqoji və psixoloji hazırlıq müayinəsi. Məktəblərdə bu yanaşmaların ya hər iksi, ya da biri tədbiq olunur. Bunları ayırd etmək çox vacibdir.
Psixolojı hazırlıq nədir?
İlk öncə biz mütəxəssis olaraq məktəbə psixoloji hazıqlığı pedaqojıi hazırlıqdan fərqləndirməliyik. Bunu üçün bilməliyik ki, təlimə pedaqoji hazırlıq deyərkən biz uşaqlarda bilik, bacarıq və vərdişlərin (avtobioqrafik biliklər, təbiət haqqında təsəvvürlər, davranış vərdişləri, komunikasiya, xarici görünüş, gigiyena, böyüyə hörmət) formalaşma səviyyəsini nəzərdə tuturuq. Lakin təcrübə göstərir ki, bu göstəricilərin proqnoz vermə etibarlığı çox zəifdir. Məsələn, müəllimə ilk görüşdə sakit görünən bir uşaq uşaq təlim zamanı dəcəllik edə bilər. Yaxud əksinə, dəcəl görünən bir uşaq təlimdə yüksək akademik nailiyyət əldə edə bilər. Pedaqoji hazırlığı yoxlamağın məqsədi uşağın məktəbə hazırlığını müəyyən etməkdir.
Təlimə psixoloji hazırlıq isə uşağın psixoloji yeniliklərə, yeni sosial inkişaf şərtlərinə uyğun formalaşmasıdır. Bu olmadığı zaman məktəb dezaptsiya, məktəbə getməkdən imtina, somatik əlamətlər (qarınağrısı, başağrısı və s.) özünü büruzə verir. Psixoloji hazırlığın müayinəsi sadalanan problemlərin qarşısını almaq, uşaqlara psixoloji yeniliklərin formalaşmasında dəstək olmaqdır. Psixoloji olaraq hazır olmayan uşaqlar risk qrupuna daxil olur. Daha sonra ya psixoloq tərəfindən müşayiət olunmalıdır, ya da valideynlərə lazımi psixoloji keyfiyyətlərin yaranması üçün müvafiq tövsiyələr verilir. Psixoloji hazırlığın məqsədi korreksiyaedici işdir, uşaqların məktəbə seçimi deyil.
Məktəbəqədər dövrün psixoloji yeniliklərinə əsasən psixoloji hazırlıq aşağıdakı komponentləri ehtiva olunur:
1. Zəka hazırlığı
Məktəbəqədər yaşlı uşaqda zəka bu göstəricilər əsasında ölçülə bilər: ümumilləşdirmə səviyyəsi (burada uşaqlarda anlayışların formalaşmasını yoxlayırıq) və əyani-obrazlı təfəkkürün inkişafın ölçülməsi.
2. Motivasiya hazırlığı
Motivasiya sahəsində məktəbəqədər dövrün sonunda psixoloji hazırlığın təmin edilməsi üçün aşağıdakı şərtlər yerinə yetirməlidir:
-
Yeni motivlər (təlabatlar, xüsusəndə sosial təlabatlar) yaranmalıdır. Sosial motivlərə rəqabət, dəstək, kömək, nailiyyət, cəmiyyət tərəfindən tanıma kimi istəklər aiddir;
-
Məktəbəqədər dövrün sonunda uşağa artıq bəlli olur ki, onu ətrafın gözündə əhəmiyyətli edən onun həyata keçirdiyi fəaliyyətdir. Öyrənmə ilə müqayisədə oyunun fəaliyyət olaraq cəmiyyət tərəfindən əhəmiyyəti daha aşağıdır. Bu da öz növbəsində uşaqda öyrənmə motivasiyasının yaranmasına səbəb olur;
-
Motivlər iyerarxiya şəklində olur. Yəni öyrənmə motivləri geniş sosial motivlərin (yeni nəsə öyrənmək), təlim-tədris və özünütəhsil (bilik və bacarıqlara müstəqil yiyələnmə) motivlərinin əlaqəsiyə yaranır. Onların arasında biri aparacı olur. Beləliklə motivasiya sahəsində motivlərin arasında iyerarxik əlaqələr formaşır.
3. Emosional-iradi hazırlıq
İradəlik qaydalar və təlimata uyğun davranmaq bacarığına deyilir. Bu uşağın dərs zamanı müəllim tərəfindən verilən tələblərin və qarşısında qoyulan qaydaların “nə dərəcədə yerinə yetirə biləcək?” sualına cavab verir.
4. Komunikativ hazırlıq
Komunikativ hazırlığa misal olaraq böyüyə xitab edərkən “Siz” əvəzliyinin və bu əvəzliyə uyğun şəkilçilərin istifadə bacarığı göstərmək olar.
Mənbələr
- Гуткина Н.И. Психологическая готовность к школе. —
— - Карабанова О.А. Возрастная психология: Конспект лекций. Айрис-Пресс, 2005.-240 с.