Uşağınız 6 yaşında aşağıdakı davranış və vərdişlərə yiyələnə bilər

• Etməsini istəmədiyiniz mənfi bir davranışı söz verməsinə (bir daha etməyəcəyəm dediyi) baxmayaraq, bir daha edə biləcəyini unutmamalısınız.

• Müsbət davranışlarını mükafatlandırdıqda, nə üçün mükafatlandırdığınızı; mən fi davranışlarını cəzalandırdıqda, nə üçün cəzalandırdığınızı mütləq izah edin.

• İşlərini özünün etməsi və sizə kömək etməsilə bağlı uşağınıza tam dəstək olun.

• Verdiyiniz tapşırıqları və söylədiklərinizi yerinə yetirməsi üçün tələsməyin, edəcəkləri işlərlə bağlı onlara kifayət qədər vaxt verməyi nəzərdən qaçırmayın.

• Özbaşına iş görmə və bacarma zövqünü ona bəxş edin.

• Uşağınızın məktəbə başlama yaşlarında həddindən artıq çox hərəkətli olacağını unutmayın.

• Uşağınızı mənəvi cəhətdən kifayət qədər qidalandırmışsınız sa, məktəbi və oxumağı sevməsi üçün lazımi təlim-tərbiyəni vermişsinizsə (psixoloji baxımdan hazırlamışsınızsa), bu məktəb üçün mükəmməl bir başlanğıc olar.

• Məktəbə başlayan uşağınıza dərs oxuması və tez müddətdə oxuma və yazmağa başlaması üçün təzyiq etməyin.

• Məktəblə əlaqədar tapşırıqlarına nəzarət edin, ancaq çətinlik çəkdiyi hallarda ona kömək edin.

• Uşağınızın etməli olduğu işləri ana-ata olaraq siz etməyin.Soruşduğu suallara münasib cavablar verərək, nəyi necə etməli olduğunu izah etməyiniz daha faydalıdır.

• Oyun və istirahət üçün lazımi vaxt ayırmasını təmin edin.

• Uşağınızla məktəbdəki vəziyyəti, ailəni maraqlandıran və ya onun xoşlandığı mövzularda söhbət etməyi nəzərdən qaçır mayın. Onunla söhbət etməyinizdən çox xoşlanacaqdır.

• Oxumağı öyrəndikdən sonra onun səviyyəsinə uyğun ki tabları ucadan oxutduraraq ona qulaq asa bilərsiniz. Bununla uşağınıza oxuma sevgisi və vərdişi qazandırmaqla yanaşı, onu olduqca çox sevindirmiş olacaqsınız.

• İncəsənət və idman fəaliyyətlərindən münasib olanı seçməsini və onunla məşğul olmasını təmin edə bilərsiniz.

Uşağınız 7 yaşında aşağıdakı davranış və vərdişlərə yiyələnə bilər

• Bu yaşda arabir unutqanlıqları ola bilər. Bunun səbəbi zehnində əşyaları və məfhumları qarşılaşdırma, düşüncəsinin daha da aydın olmağa baş lamasıdır.

• Onun ağlı bir çox qarşılaşdırma düşüncəsi ilə məşğul olduğu üçün vəzifələrini və dediklərini yaddan çıxara bilər.

• Uşağımızın bu yaşdakı unutqanlıqları qarşısında təlaşa düşməyin və əsəbiləşməyin. Vəzifələrini və söylədiklərini sakitliklə və münasib bir tərzdə təkrarlayın.

• Yerinə yetirilməli olan işləri (dərs, tapşırıq...) mütəmadi olaraq təxirə sala bilərlər. Buna vərdiş edibsə, kiçik cəzalar tətbiq edə bilərsiniz.

• Verdiyiniz tapşırıq və məsuliyyətləri yerinə yetirməsi ilə bağlı ətraflı məlumat verin.

Uşağınız 8 yaşında aşağıdakı davranış və vərdişlərə yiyələnə bilər

• Bu yaşdakı uşağınızda lazım olduğundan artıq reaksiya müşahidə edə bilər, onunla üz-üzə gələrək mübahisə etmək məcburiyyətində qala bilərsiniz.

• Bu hal onun yaşla bağlı mübahisəçi xüsusiyyətindən irəli gəlir. Məhz bu səbəbdən ona qarşı anlayışlı olun və lazım sız mübahisələrə yol verməyin.

• Qoyduğunuz qaydaları yaxşıca müəyyən edin və onlara belə olması üçün israrlılıq göstərin.

• Qoyulan qaydalara tabe olmadığı təqdirdə, müəyyən cəzalar  (şəxsiyyəti zədələyən və döymə kimi cəzalar istisna d maqla) verməkdən çəkinməyin.

• Müsbət davranışları nəticəsində mükafatlandırmasında comərd olun; təqdir və təşviq edin.

• Onun psixologiyasına təsir edən davranışlardan (döymə təhqir etmək, danlamaq, qınamaq, istehza etmək...) həmişə uzaq durun.

• Özünə etimad göstərməsini təmin edən, inam duyğusun inkişaf etdirən fəaliyyətlər təşkil edin.

Sizin necə düşünməyinizdən asılı olmayaraq ailəniz artıq müəyyən qaydalarla yaşayır. Əşyaları ətrafa səpələmək olarmı, yoxsa mütləq müəyyən edilmiş yerlərdə yığmaq lazımdır? Ailə üzvləri mübahisədə bir-birlərinə səslərini ucalda bilərmi, yoxsa evinizdə qışqırmaq yersiz bir şeydir? Ailədə kim süfrə açır, kim qab-qacaqları yuyur, kim evin tozunu silir?

Bu və digər qeyri-rəsmi razılaşmalar ailənizin həyatını bugünkü vəziyyətə gətirir. Ancaq bu qaydalar yüksək səslə deyilənə qədər gərginlik və mübahisələrə səbəb ola bilər. Səslənməyən qaydalar valideynin uşaqlara qarşı iddialarına çevrilir. Əvvəllər bilmədiyi bu qaydalara görə uşaqların töhmət alması onlarda inciklik və ədalətsizlik hissinə səbəb olur.

Ailə qaydalarını səsləndirmək nə üçün vacibdir?

Qaydaların formalaşdırılması bütün ailə üzvləri, o cümlədən uşaqlar üçün başqalarının hisslərini incitmədən öz sərhədlərini müəyyənləşdirməyi öyrənmək imkanıdır. Həm də yaxınlarınızı təlabatlarınız haqqında məlumatlandırmağı öyrənin, bu isə özünüzə və ailə iqliminə diqqətin əsas tərkib hissəsidir.

Ailə qaydaları bir-birinizə qayğı göstərməyin ən yaxşı yollarını sizə xəbər verir. Çox vaxt “başqa hansı qaydaları əlavə etməliyik?” sualına cavab olaraq, hətta qaydalar belə ortaya çıxmır, ancaq ailə üzvünün nəyi itirdiyi və ya onu narahat edən şeylər barədə müraciətlər edilir. Məsələn, uşaqlar “səhvlərə qarşı yumşaq olmaq” və ya “kiçik uğurları belə tərifləmək” kimi qaydaları təklif edə bilərlər. Bu, valideynlər üçün uşağın sevgi və dəstəyinin kifayət qədər olmamasına işarədir. Aşağıdakı gündəlik vəziyyəti təsəvvür edin: ananın qabları on dəqiqə ərzində yuması normaldır, lakin uşaq bu proseduru yarım saat ərzində edir. Bir ana üçün belə "lənglik" qıcıqlanmaya səbəb ola bilər: "o, tənbəl böyüyür və ya qəsdən məni əsəbiləşdirmək üçün hər şeyi yavaş-yavaş edir!"

Xülasələşdirsək, ilk baxışdan, tamamilə əhəmiyyətsiz məişət problemləri, sonradan münaqişə və qalmaqallara çevrilər, bəzən isə aqressivliyin formada ailə üzvləri arasında yığılan gərginlik yaradar.  Ola bilsin ki, əvvəllər uşaqlarla fincanın təmiz görünməsi kimi  sadə müzakirələr etməmisiniz. Elədirsə başlamağın lap vaxtıdır.

Ailədə qaydalar haqqında necə danışmaq olar?

Ailə qaydalarının müzakirəsi xüsusən də ailə üzvlərinin bir-birinə iddiası olduğu hallarda asanlıqla mübahisəyə çevrilə bilər. Buna görə də, qaydaları müzakirə edərkən, bir-birinizlə “Mən-mesajlar” adlanan dildə danışmağa cəhd etmək vacibdir.

Məqsədiniz ehtiyaclarınızı və hisslərinizi çatdırmaqdır, digərini günahlandırmaq deyil. “Siz həmişə əşyalarınızı ətrafa atırsınız” kimi ifadələr işlətməməyə çalışın. Bunun əvəzinə özünüz haqqında danışın. Yeni qayda tətbiq etmək üçün bu ifadədən istifadə edə bilərsiniz: “Əşyalar ətrafa səpələnəndə əsəbləşirəm. Ona görə də aşağıdakı qaydanın yaradılmasını təklif edirəm”.

Ailədə gərginlik kifayət qədər yüksəkdirsə, əvvəlcədən gündəmə gətirmək istədiyiniz qaydaların siyahısını düşünün. İttiham kimi səslənmədiyinə əmin olmaq üçün onları öz-özünə mesaj dilində ifadə etməyi məşq edin; əks halda qaydaları müzakirə etmək faydasız olacaq və yalnız münaqişələri daha da gücləndirəcək.

Bütün ailə qaydaların siyahısını necə tərtib edə bilər?

Bütün ailə üzvlərinin bir araya toplaşarq və qaydalar siyahısını müzakirə edə biləcəyi vaxt seçin.

Yaxşı olar ki, həftənin beşinci gününün axşamı və ya hər şeyin artıq bitdiyi istirahət rejiminə keçmədiyiniz hər hansı başqa gündə də olsa müzakirə aparırsız.

Bütün ailə üzvlərini hazırda ailənizdə qüvvədə olduğunu düşündükləri qaydaları yazmağa çağırırsız. Onlar ailə həyatının müxtəlif sahələrinə aid ola bilər, məsələn:

• ev təsərrüfatına aid vəzifələrinin bölüşdürülməsi;

• ailə üzvləri arasında ünsiyyət;

• gündəlik iş rejiminin müzakirəsi;

• elektron qadcetlərdən istifadə.

Siyahılar hazır olduqda, onları müzakirə edin. Yalnız bir ailə üzvünün siyahısında olan qaydalara diqqət yetirin. Bəlkə başqaları sadəcə olaraq bu qaydanın dolayı mövcud olmasına əhəmiyyət vermədilər?

Sadalanan qaydalardan hansını ailəniz üçün faydalı hesab etdiyinizi və ümumi siyahıya daxil olmaq istədiyinizi, həmçinin hansıların əlavə olaraq tətbiq edilməsinə ehtiyac olduğunu razılaşdırın. Həyatın bütün sahələrini ən xırda detallarına qədər tənzimləmək lazım deyil. Ən ağrılı və sizə həqiqətən vacib görünən barədə razılaşmaq kifayətdir. Başlanğıc üçün 10-20 qaydalar dəsti kifayət edəcəkdir.

Sonda kimin kimin qaydaları ailə siyahısına düşür?

Yekun siyahınız mütləq uşaqların təklif etdiyi qaydaları ehtiva etməlidir. Bu, onlara qaydalar toplusunun yaradılmasında iştiraklarını hiss etməyə imkan verəcək və onların həyata keçirilməsində daha məsuliyyətli olmağa kömək edəcəkdir. İdeal olaraq, siyahıda ailə üzvlərinin hər birindən bərabər sayda qaydalar olmalıdır. Əks halda elə çıxa bilər ki, evdən kiminsə səsi heç eşidilməyib.

Müəyyən edilmiş qaydalar bütün ailə üzvlərinə şamil olunsa yaxşıdır. Razılaşın, evdə ondan başqa heç kim əlində kitab tutmasa, uşağın oxumağı sevməsini gözləmək qəribədir. Eynilə, əgər valideynlər uşağa kompüter oyunları oynamağa qadağa qoyarsa, eyni zamanda atası onun qarşısında saatlarla oynayırsa, o, ədalətsiz, birtərəfli tələb kimi bir qayda yaşayacaq.

Bütün ailə üzvləri üçün ailə qaydalarına necə riayət etməlidir?

Əlbəttə ki, bütün razılaşdırılmış qaydalara ciddi riayət etməklə yaşamaq çətindir. Ancaq yenə də bu qaydalara əməl olunmasını istəyirsinizsə, onları mərhələlərlə ailə həyatında tətbiq edin. Birincisi, üç-beş əsas qaydaya əməl etməyə razılaşın; sonra, bir neçə aydan sonra, müvəffəqiyyətlə davam etsə, daha bir neçəsini əlavə edin.

Qaydalara əməl etməməyin nəticələrini müzakirə edin. Bu cəza ilə deyil daha doğrusu, səbəb-nəticə qanunu ilə bağlıdır. İş yerində, əgər layihəni vaxtında təqdim etməsəniz, bonus qazanmayacaqsınız. Eynilə, ailə qaydalarına məhəl qoymamağın da nəticələri olmalıdır.

Qaydalar toplusunu gözəl bəzəyin və görkəmli yerə asın. Onun dizayn prosesinin özü ailəni birləşdirən maraqlı yaradıcılıq aktına çevrilə bilər.

İstənilən halda, ailə qaydaları haqqında danışmaq üçün vaxt ayırmaq ailənin rifahına böyük sərmayədir. Bəlkə də sizə daha çox fayda verən qaydaların özləri deyil, onları hazırlayarkən bir-biriniz haqqında öyrəndiklərinizdir. Bəzi şeylərin yüksək səslə deyilməsi ailə üzvləri arasında gərginliyi aradan qaldıracaq və ailə mühitini yaxşılaşdıracaq.

Riyaziyyat

5-7 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq ən sadə məsələləri və tapmacaları həll etməyi bacarmalıdır.

2. Uşaq rəqəmlərlə çıxmağı və əlavə etməyi bacarmalıdır.

3. Uşaq istiqaməti müəyyən etməyi bacarmalıdır: irəli, geri, sağa, sola, yuxarı, aşağı.

4. Uşaq dəstlərlə hərəkətlər əsasında 10-a qədər obyektləri saymağı bacarmalıdır.

5. Uşaq rəqəmləri müqayisə etməyi bacarmalıdır: bərabərlik-bərabərsizlik, çox - az.

6. Uşaq sualları başa düşməli və düzgün cavab verməlidir: Nə qədər? Hansı? Hansı?

7. Uşaq ilk on rəqəmin tərkibini bilməlidir.

8. Uşaq dairəvi, kvadrat, üçbucaqlı və düzbucaqlı formalı əşyaları ayırd etməyi və adlandırmağı bacarmalıdır.

9. Uşaq belə həndəsi fiqurları bilməlidir: kvadrat, dairə, üçbucaq

10. Uşaq "+", "-", "=", "<;" işarələrini bilməlidir. və ">;".

11. Uşaq toplama və çıxma üçün sadə məsələlər tərtib edib həll etməyi bacarmalıdır.

12. Uşaq dairəni, kvadratı iki və dörd bərabər hissəyə bölməyi bacarmalıdır.

13. Uşaq ədəd sırasının düz və tərs sırasını bilməlidir.

Məntiqi təfəkkür

-Təfəkkürün, yaddaşın, diqqətin inkişafı

5-7 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq bir nümunə müəyyən etmək və təklif olunan bir sıra mövzuları davam etdirmək lazım olan vəzifələri yerinə yetirə bilməlidir.

2. Uşaq təklif olunan 4-5 obyektdən əlavə bir obyekt tapmalıdır.

3. Uşaq təklif olunan şəkillər əsasında nağıl qurmağı bacarmalı, nağılı bitirməyi bacarmalıdır (sonu çıxarmaq).

4. Uşaq təklif olunan obyektləri iki qrupa bölməyi və hər bir qrup üçün ümumi xüsusiyyəti tapmağı bacarmalıdır.

Nitqin inkişafı

5-7 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq öz adını, soyadını, neçə yaşında olduğunu, yaşadığı şəhərin adını, valideynlərinin adı nədir, neçə yaşındadır, harada və kim tərəfindən işlədiyini deməlidir.

2. Uşaq ev ünvanını, ev telefon nömrəsini bilməlidir

3. Uşağın nitqi böyüklərin nitqinə (keyfiyyətcə) mümkün qədər yaxın olmalıdır.

4. Uşaq intonasiyanın nə olduğunu bilməli, ondan emosiyalarını ifadə etmək üçün istifadə etməlidir.

5. Uşaq həvəsləndirici cümləni elandan, nida cümləsini sorğu-sualdan ayırmağı bacarmalı, onlardan istifadə etməyi bacarmalıdır.

6. Uşaq sual qurmağı və sual verməyi, əsaslandırma qurmağı, mübahisə etməyi bacarmalıdır.

7. Uşaq dialoq və monoloq aparmağı bacarmalıdır.

8. Uşaq öyrəndiyi çoxlu şeirləri əzbər bilməlidir, mürəkkəb və irihəcmli nağılları danışmalıdır. O, ifadəli şəkildə danışmalıdır.

Ətraf aləm

5-7 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq ətrafındakı bütün əşyaların adlarını bilməlidir: mebel, qab-qacaq, paltar, məişət və elektrik cihazları, bitkilər, heyvanlar, təbiət hadisələri, sevimli cizgi filmlərinin, nağılların, kitabların adlarını, sevimli personajların adlarını.

Məişət bacarıqları

5-7 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq telefon zəngləri etməyi bacarmalıdır.

2.  Uşaq masa arxasında özünü aparmağı bacarmalıdır.

3. Uşaq müstəqil olaraq dişlərini fırçalamalı, yeməkdən sonra ağzını yaxalamalıdır.

4. Uşaq düymələri bağlamağı, ayaqqabının bağını bağlamağı bacarmalıdır.

6. Uşaq səliqəli olmağın nə demək olduğunu bilməli, saç düzümünə, dırnaqlarına, geyiminin vəziyyətinə nəzarət etməyi bacarmalıdır.

7. Uşaq svetoforun nə üçün olduğunu, hər bir işıqforun rənginin nə üçün olduğunu, yolu necə və harada keçə biləcəyinizi bilməlidir.

8. Uşaq cari ayın adını, həftənin günlərinin ardıcıllığını bilməlidir.

Ingilis dili

5-7 yaş arası uşaq ingilis dili ilə tanış ola bilər.

Sinifdə istifadə üçün valideyn və müəllim təlim kitabçalarından istifadə edin.

Yaxınını itirən uşağa necə kömək etmək olar?

İlk öncə onu demək lazımdır ki, hər birimiz həyatda yaxın və ya uzaq qohumluq, tanışlıq əlaqəsi olan insanların dünyasını dəyişməsi ilə (ölümü, vəfat etməsi) qarşılaşa bilərik. Təbii ki, müxtəlif yaş dövrlərində insanlar kədəri fərqli yaşayırlar. Ancaq bu mövzu ilə bağlı uşaqların həssasiyyəti daha müxtəlifdir. Çünki uşaqların kədəri yaşama forması dəyişkəndir. Onlar öz xarici davranışları, hərəkətləri ilə daxildə yaşadıqları itki hissi barədə xəbər verici əlamətlər göstərməyə bilərlər. Bu məqam diqqətimizdən kənar qalarsa, uşağın həyatında uzunmüddətlipsixoloji fəsadlara səbəb ola bilər. Bu vəziyyətdə olan uşaqlara düzgün yanaşmaq üçün bəzi sualların cavablarını bilməliyik. 

Yaxınını itirmiş uşaq hansı hissləri yaşayır?

Uşaq yaxın insanın gözlənilən (uzunmüddətli xəstəlik və s.) və gözlənilməyən  (qəza, qəfil və s.) itkisi ilə qarşılaşa bilər. Təbii ki, qəfil ölüm uşaq üçün daha təsirli və travmatik olur. O zaman uşaqda dünyaya qarşı müdafiəsizlik hissi yaranır. Belə bir hissin təsirini yumuşaltmaq üçün qabaqlayıcı addım kimi uşağın günlük rejimini nəzarətdə saxlamaq lazımdır. O, gün ərzində həmişəki vaxtlarda qidalanmalı, oyun və gəzintidə iştirak etməlidir. Qeyd edilən məqamların itkidən öncə olduğu kimi eyni vaxtlarda keçirilməsi onda qorunmuş, özünəinam hissinin yaradılmasına imkan verir, həmçinin həyəcanın azalmasına səbəb olur.

Valideynin (və ya digər yaxın insanın) ölümündən sonra uşaqlarda günahkarlıq hissi yarana bilər. Buna səbəb uşağı təşvişə salan, özünü günahkar hiss etməsinə səbəb olan vaxtilə eşitdiyi “Özünü pis aparsan, mən gedəcəm və qayıtmayacam”, “Sözümə qulaq asmasan, nənə ilə qalacaqsan” fikirləridir. Xüsusilə valideyn itkisi ilə rastlaşan uşaq ona deyilmiş bu fikirlərdən belə qənaətə gəlir ki, anam (və ya ata) mən özümü pis apardığıma görə getdi.

Kədərlənmənin mərhələləri

İnsan itki ilə rastlaşanda müəyyən kədərlənmə mərhələlərindən keçir. İlkin mərhələ hadisənin inkar edilməsidir.Bu zaman uşaq hadisənin sanki onun başına gəlmədiyi barədədüşünür.

Sövdələşmə mərhələsi uşağın daxilində yaranmış növbəti fikirləri ehtiva edir: “Əgər mən yaxşı oxusam (yaxud özümü yaxşı aparsam), anam (atam) geri qayıdacaq”. Bununla uşaq həyatında baş verən hadisələri nəzarətdə saxlamaq istəyir.

Növbəti depressiya mərhələsidir ki, böyüklər çox vaxt bu mərhələdə olan uşağın davranışlarını (ağlamaq, kədərlənmək) normal hesab edirlər, lakin kədərdən kədərə fərq var. Böyüklər uşağı təsəlli etməyə çalışsa da (“sakitləş, ağlamaq lazım deyil, hər şey yaxşıdır”), ancaq bu zaman mənfi emosiyalar daha da ciddiləşir, çünki uşaqda belə təəssürat yaranır ki, onu dinləmirlər, hisslərinə şərik olmurlar.

Daha sonra qəbul etmə və barışma mərhələsi başlayır. Uşaq bu zaman tam olaraq nə baş verdiyini və itkinin əbədi olduğunu anlayır. Lakin bu o demək deyil ki, uşaq daha itkinin acısını hiss etmir, bu hiss hələ də davam edir.

Kədərlənmənin sonuncu mərhələsində isə uşağın vəfat etmiş insansız yeni həyata başlaması öz əksini tapır. Fiziki və psixoloji olaraq uşaq yeni şərtlər altında yaşamağa uyğunlaşır. Artıq həyatında öncəki dövrün başa çatdığını və yeni dövrün başladığını anlayır.

Nə etmək olar? 

Düzünü danışmaq və xəbəri uşağa etibar etdiyi yaxın şəxs vasitəsilə, sakit şəraitdə, söyləmək olduqca önəmlidir. “Sən yenə də mənim oğlum (qızım) olacaqsan”, “Bir yerdə olacağıq”, “Mən həyatımızın uzun və xoşbəxt olması üçün əlimdən gələni edəcəm” kimi cümlələrdən isə uşaq sizə “Mən öləcəm?”, “Sən də öləcəksən?” kimi suallar verdikdə istifədə etmək olar.

Dəfn mərasimində uşaq iştirak etməlidirmi?

Burada bir neçə məqama diqqət yetirmək lazımdır. Birinci, uşağın digər yaxınlarının dəfn zamanı özünü necə aparacağı, nəzərə alınmalıdır. Əgər uşağın digər yaxınları proses əsnasında kəskin stress vəziyyətini yaşayacaqlarsa, şüurunu itirmə, ürəyin getməsi kimi hallar müşahidə olunacaqsa, o zaman uşağın dəfndə iştirakı tövsiyə olunmur. Əgər dəfn nisbətən sakit keçirilsə, 4-5 yaşlı uşağın iştirakı mümkün olar. Çünki uşaq burada olmasa, daha sonra bu hadisələri ağlında başqa istiqamətdə təsəvvür edəcək və bu reallıqdan daha qorxulu ola bilər. 

Əgər uşaq bəzi səbəblərdən dəfn mərasimində iştirak edə bilməyibsə, o zaman bəzi art-metodikalardan istifadə edərək uşağa həmin durumu yaşamaq üçün kömək olmaq lazımdır. Bunun üçün şəkil çəkilir, uşağın səsi yazılır, yaxud məktub yazdırılır.

Uşağın istəyi varsa, onu dəfn yerinə aparmaq olar. Bu zaman ona belə bir mesaj “Yer olaraq o buradadır (qəbiristanlıqda), lakin o, həmişə bizim xatirələrimizdə yaşayacaq” ötürmək olar.

Uşağın inkişaf dövründə ata həm qız, həm də oğlan üçün güvən nümunəsidir. Uşağın ata ilə ünsiyyəti onun şəxsiyyət kimi formalaşmasına və sosial davranışlarına təsir edir, eyni zamanda xüsusilə gələcək həyatında öz kimliyini ifadə etməsi ata ilə münasibətə bağlıdır. Qız uşaqlarının həyatında anaların, oğlan uşaqlarında isə ataların nümunə yaratmaq müqayisəsi dəyişkəndir. Həmcins olaraq davam etdirilən münasibətlər sosial həyatda müsbət əhəmiyyətini göstərmiş olur.

Oğlan uşaqları ilə münasibətdə atalara tövsiyələr:

1. Birlikdə zaman keçirin. Birlikdə zaman keçirməyi televizora baxmaq və ya söhbət etmək kimi düşünmək lazım deyil. Yaşa uyğun oyunlar oynamaq, kitab oxumaq və birlikdə gəzintiyə çıxmaq münasibətləri inkişaf etdirir. Ata ilə oğulun öz aralarında nələrisə bölüşməyi çox vacibdir.
2. Nümunə olun. Uşağın inkşafında təməl davranışlar üçün nümunə olmaq lazımdır. Uşağın kitab oxumaq vərdişinə sahib olmağını istəyiriksə, evdə kiçik də olsa kitabxana və müntəzəm kitab oxumaq lazımdır. Uşağın pis vərdişlərdən uzaq durması üçün valideynlər özləri pis vərdişlərdən uzaq durmalıdırlar.
3. İntizamı sevginizlə formalaşdırın. Sakit və ədalətli qərarlar verərək uşağın reaksiyalarını müşahidə edin. Uşağın müsbət davranışlarını mükafatlandırın. Mənfi davranışlarını müsbət davranışları ilə müqayisə edin.
4. Bezmədən izah edin. Uşaqlar üçün nələrisə öyrənmək fərdi və fərqli prosesdir. Tədris etmək çətin olsa da, buna səbrlə yanaşın və onu ruhdan salmayın. Yaranmış bütün sualların cavablarının evdə olduğunu nümayiş etdirin.
5. Şəxsiyyət kimi yanaşın. Səhv etməyin - onun təbii halı və haqqı olduğunu göstərin. Fikirlərini sonuna qədər dinləyin. Qərarlarına hörmət edin. Ona qarşı anlayışlı olduğunuzu ifadə edin. Uşaqlar onlara şəxsiyyət kimi yanaşanda səmimi olurlar.
6. Özünə inam qazanmasına dəstək olun. Başqalarının qarşısında onu tənqid etməyin. Səhvlərinin yanında durun. Onu sevdiyinizi və ona dəyər verdiyinizi hiss etdirin. Ona həqiqəti öyrətmək üçün empatiya qurun. Onun da sizinlə empatiya qurmasına nail olun. Müsbət cəhətlərini göstərməsi üçün ona cəsarət verin.
7. Sevginizi göstərin. Oğlan uşağına “Səni sevirəm” ifadəsini işlətməkdən çəkinməyin. Ona sevməyi öyrədin. Özünü və başqalarını sevməyi öyrədin ki, sevginin hər kəsin başa düşdüyü dil olduğunu dərk etsin. Sevginizi sözlə ifadə etməklə yanaşı, fiziki olaraq da göstərin, onu qucaqlayın. Həm fiziki, həm psixoloji inkişaf üçün sevgi ən güclü alətdir.
8. Oğlunuzun anasına dəyər verin. Övladınız sevgini sizdən öyrənir. Uşağınızın anasına hörmət edin və ona sevgi ilə yanaşdığınızı göstərin. Uşağınızın qarşısında mübahisə etməyin. Bütün problemlərin müzakirə yolu ilə həlli olduğunu göstərin. Sizin anası ilə olan münasibətiniz onun əks cins ilə olan münasibətlərini tənzimləyəcək.

Rövşən Nəcəfov

Psixoloq

Uşağınızı müəyyən davranışına görə tərifləyin. Çalışın hansı müsbət cəhətinə görə təriflədiyinizi anlasın. Məsələn, əgər övladınız rəsm çəkibsə, “Sənin günəşin çox gözəl alınıb!” “O pişik isə lap canlı görünür!” kimi konkret nüansları vurğulayaraq tərifləyin. “Sən yaxşı oğlansan (qızsan)!”, “Əsl rəssamsan!” kimi ifadələrdən çəkinin. Unutmayın ki, şəxsiyyəti deyil, davranışı tərifləmək lazımdır. 

Təriflə yanaşı övladınıza təbəssüm edin, onu qucaqlayın. Uşaq sizin səmimi sevindiyinizi hiss etməlidir. Bu, “tərifləyim, canım qurtarsın” durumuna çevrilməməlidir. Bununla yanaşı, övladlarınızı gün ərzində bir neçə dəfə qucaqlamaq və alnını, yanaqlarını öpmək tövsiyə edilir.

Övladınızın müsbət və ya mənfi davranışlarına işarə edərək başqa uşaqların davranışları ilə müqayisə etməyin. Ona digərlərindən üstünlük hissini aşılamayın. Hər xırdalığa görə tərifləməyə ehtiyac yoxdur, əks təqdirdə tərif mənasını itirəcək və uşaq bütün hərəkətlərinə görə hər zaman sizdən rəğbətləndirmə gözləyəcək. 

Tərifləyərkən uşağın nəyi asanlıqla, nəyi isə çətinliklə yerinə yetirdiyini qeyd edin. İrsi bacarıqlarına diqqətini cəmləşdirməyin (atan da vaxtilə əlaçı olub və ya anan uşaqlıqda gözəl şeirlər ifa edirdi və bu bacarıq sənə onlardan qalıb və s.). Daha çox uşağın öz səylərinə əsasən uğur qazandığı təəssüratını yaradın. 

“Böyüyəndə istedadlı rəssam olacaqsan” kimi inam aşılamayın. Uşaq sizin gözləntinizi reallaşdıra bilməsə, məyus olacaq. Bununla yanaşı, “Boş yerə əziyyət çəkmə, onsuz da səndə alınmayacaq” kimi fikirlər də qətiyyən səsləndirməyin. Bu cür fikirlər, uşaqların özünəinamını zəiflədir. Öncə təriflədiyiniz uğuru sonra dəyərsizləşdirməyin. Məsələn, “O rəsm dərsindən aldığın 5 heç də vacib deyildi” kimi fikirlər səsləndirməyin.

Murad Babayev

Uşaq inkişafı üzrə mütəxəssis, psixoloq

Valideynlәr və müəllimlər arasında öhdəliklər aşağıdakılardan ibarәtdir:

- Hәr bir mәrhәlәdә real qәrarların qәbul edilmәsi prosesindә iştirak etmәk, yәni problemlәrin müәyyәnlәşdirilmәsi, işin nә dәrәcәdә praktik olub-olmamasının öyrәnilmәsi, planlaşdırılması, işin hәyata keçirilmәsi vә dәyәrlәndirilmәsi;

- Tәrәfdaşlardan biri kimi tәhsil sahәsindә xidmәtin hәyata keçirilmәsindә iştirak etmәk;

- Resurs, material vә әmәk qüvvәsini tәmin etmәklә prosesә cәlb olunmaq;

- Aidiyyəti proseslərdə (mәsәlәn, valideyn iclaslarında) iştirak etmә vә informasiya qәbul etmәk.

Әmәkdaşlıq eyni fәaliyyәt növündә iştirak etmәk demәkdir. Bir çox kontekstlәrdә әmәkdaşlıq sözünün mәnası bәrabәr iştirak olmasına baxmayaraq, heç dә hamının bu prosesdә iştirakının bәrabәrliyi vacib deyil. Әmәkdaşlıq dedikdә, daha fәal vә öhdәlikli cәlb olunma nәzәrdә tutulur.

Әmәkdaşlığın vacibliyinin sәbәblәri

Əmәkdaşlığa daxil olmaq üçün bir sıra vacib sәbәblәrin tәsnifatını müәyyәnlәşdirmәk mümkündür:

Birgә tәcrübә vә sәriştә. Tәrәfdaşlardan hәr biri işin gedişindә öz bilik vә bacarıqlarından qarşılıqlı surәtdә faydalana vә istifadә edә bilәr.

Qarşılıqlı dәstәk. İş şәraiti çәtin olduqda, mәhz әmәkdaşlıq vasitәsilә qarşılıqlı dәstәk nәticәsindә qarşıya qoyulmuş mәqsәd üçün bütün sәylәr göstәrilir.

İş bölgüsü. Әmәkdaşlıq vasitәsilә tәrәfdaşlar hәr hansı bir işi, layihәni hәyata keçirәrkәn öz sәriştәlәrinә görә sәylәrini cәmlәşdirә bilәrlәr. Bu halda heç dә vacib deyildir ki, tәrәflәrdәn hәr ikisi eyni dәrәcәdә müәyyәn sahәdә daha çox sәriştәli olsun. Belә olan tәqdirdә, iş layihәnin birgә hәlli vә ümumi işin reallaşmasına kömәk edir.

Artırılmış resurslar. Birgә işin gedişi, birgә layihәnin icrası üçün hәr bir tәrәfdaş öz payı (iştirakı) ilә çıxış edәndә әldә olan resursların ümumi hәcmi artır. Bu resurslar intellektual, mәnәvi, maddi, elәcә dә maliyә resursu ola bilәr.

Artırılmış sәmәrәlilik. Tәrәfdaşlar birgә iş görәrkәn, hәr birisi öz perspektivi ilә çıxış edir. Onlar nәzәrdә tutulan proqramların sәmәrәli hәyata keçirilmәsi yolunda yaranan çәtinlik vә maneәlәrin müәyyәnlәşdirilmәsi vә aradan qaldırılması işindә bir-birinә kömәk edirlәr.

Dәyәrlәndirmә vә monitorinq. Tәrәfdaşlar cәmiyyәtin müxtәlif sektorları üzrә әlaqәlәri (kanalları) olduğu tәqdirdә, onlar proqramların әhәmiyyәtini vә nәticәlәrini tәsirinin dәyәrlәndirilmәsi üzrә bir-birini hәyata keçirdiklәri әmәli işlәri vә sәylәrini tamamlayırlar. Bu yolla әldә olunmuş informasiya müәyyәn layihәlәrin reallaşdırılması prosesindә lazımi dәyişikliklәrin aparılmasına vә onların rolunun daha da güclәndirilmәsindә istifadә oluna bilәr. Belә әmәkdaşlıq fәaliyyәtlәrinin nizamlanmasında, resurslardan daha sәmәrәli istifadә edilmәsindә vә lazım gәlәrsә, әlavә maliyyә vә intellektual potensialın sәfәrbәr edilmәsi işindә yardımcı ola bilәr.

Әmәkdaşlıqda qarşılıqlı inamın olması tәlәb olunur. İnam ikitәrәfli olmalıdır. Əmәkdaşlıq çәrçivәsindә nәzәrdәn keçirdiyi prinsiplәrә vә qәbul etdiyi qәrara bәrabәr surәtdә şamil edilә bilәr. Әmәkdaşlıqda uzunmüddәtli öhdәliklәr tәlәb olunur. Әmәkdaşlıq qısa müddәtә qurula bilmәz, ona görә ki, inam onun әn vacib tәrkib hissәlәrindәndir. Başqa münasibәtlәrdә olduğu kimi, әmәkdaşlıq yolunda atılan sәylәr müvәffәqiyyәtlә bәrabәr, narazılıqlı da qarşılanır. Buna görә dә yalnız uzunmüddәtli öhdәliklәr olduğu tәqdirdә әmәkdaşlıq qısa müddәtli müvәffәqiyyәtsiziklәrin qarşısını ala bilәr.

Әmәkdaşlıq aydın vә qarşılıqlı surәtdә qәbul edilmiş funksiyaların müәyyәnlәşdirilmәsini tәlәb edir. Әmәkdaşlar hәm böyük, hәm dә kiçik miqyaslı mәsәlәlәrә ciddi diqqәt yönәltmәlidirlәr. Әmәkdaşlar dәstәklәnilmәlidir. Bacarıq vә qabiliyyәtlәrә qısa müddәtdә yiyәlәnmәk vә inkişaf etdirmәk olmaz, әmәkdaşlıq öz-özünә yaranmır.

Mənbə

1. X Həmidova  və b, Ailələrlə işin həyata keçirilməsi ( məktəbəqədər təhsil ixtisası üçün ), Dərs vəsaiti, ARTN, ARTİ, Aİ,   Bakı-2020  

Xalidə Həmidova

Pedaqoq, UNİCEF-in milli təlimçisi