Dırnaqların və  yaxınlıqdakı dərinin obsesif dişləməsinə onikofaqiya deyilir. Onikofaqiya daha çox stress, narahatlıq, əsəb gərginliyi  ilə əlaqələndirilir. Dırnaq dişləmə vərdişi uşağı sakitləşdirir, stresdən azad edir və uşağa xoşdur. Uşağınızın hansı hallarda dırnaqlarını dişlədiyinə diqqət yetirin. Bəlkə də çox sayda insan arasında olmaqdan çox həyəcanlandıqda? Və ya bəlkə də qabiliyyətlərindən şübhələnəndə dırnaqlarını dişləyir, özünə güvənsizlik hissi keçirir, məsələn, tamaşaçı qarşısında danışır. Yoxsa uşaq kiməsə qəzəblənəndə dırnaqlarını dişləyir? Pis vərdişin səbəblərini görərək, uşağın mənfi hisslə mübarizə aparmasına kömək etməklə onu aradan qaldırmaq daha asan olacaq. Uşağı dırnaqlarını dişləməkdən necə ayırmaq olar?  Aşağıda bu zərərli vərdişlərdən qurtulmaq üçün bir neçə universal psixoloji tövsiyələr qeyd olunur, amma əvvəlcə fərdi yanaşmaları qeyd edək. Fərdi yanaşma əvvəlcə bu vərdişin səbəbini aradan qaldırır, sonra isə dırnaq ısırır.

Dırnaq yemək vərdişindən qurtulmaq üçün fərdi yanaşma .

Beləliklə, uşaq dişləsə dırnaqlarını səhnədə qarşıdakı performans zamanı, ictimaiyyət qorxusuyla baş etməsinin çətin olduğu qənaətinə gələ bilərik. Bu vəziyyətdə uşağa əvvəlcə bu qorxunun öhdəsindən gəlməsinə kömək etməli, ona stresdən necə qurtulmağı öyrətməli və sonra bu vərdişlə mübarizə aparmalıdır. Körpənizin dırnaqlarını dişlədiyini, məsələn , yalnız televizora baxarkən, əsəbi həyəcanın səbəbinin televizor olduğu düşünülməlidir.Əgər belədirsə, televizora baxdığınız vaxtı məhdudlaşdırmalı və bunun əvəzində maraqlı sakit oyunlar təklif etməli və ya uşağınıza daha səssiz TV şouları göstərməlisiniz.

Bir uşaq dırnaqlarını dişləyirsə, çünki kimləsə davalaşıb, təcavüzkarlığı basdırmaqla kiməsə qarşı mübarizə aparmaq, ona təcavüzdən başqa bir konstruktiv yol tapmağa və sonra pis vərdişdən qurtulmağa çalışmaq lazımdır.

Bu cür nümunələrin böyük bir çeşidi, hər bir işi fərdi olaraq və bir psixoloqun iştirakı ilə nəzərdən keçirmək daha yaxşıdır.

 Uşağınızı dırnaq dişləməsindən ayırmaq üçün universal qaydalar.

Təzyiq etməyin . Uşağın dırnaqlarını dişlədiyini görürsizsə, buna görə onu danlamayın. Dırnaqları dişləmək vərdişi, demək olar ki, ayağı bükmək, barmaqlarını masaya vurmaq və ya başımızdakı saçları hamarlamaqla eynidir - bütün bu hərəkətlər şüursuz hərəkətlərdir , əllərimiz və ayaqlarımız sanki öz-özünə hərəkət edirlər. Şüursuz hərəkətləri idarə etmək çətindir. Buna görə də dırnaq dişləmə halında bütün mükafat və cəzalar etibarsızdır. Uşağınızı söymək daha da gərginlik yaradacaq. Dırnaq dişləmə vərdişindən qurtulmağın ən təsirli yolu, uşağınıza yumruqlarını möhkəm sıxmaq və açmaq kimi stressi aradan qaldıran üsulları öyrətməkdir; dərindən nəfəs almaq  və nəfəsini eşitməyə çalışmaq; sevdiyi oyuncağı (körpələr üçün) əldə tutmaq və s. Dırnaq ısırması ilə mübarizə aparmağın başqa bir yolu  uşaq manikürüdür. Çocuğunuza dırnaqlarına qulluq etməyi öyrədin, vaxtında kəsin, nə qədər gözəl göründüyünə diqqət yetirin. Bu üsul xüsusilə qızlar üçün təsirlidir. Uşağın əllərini ağzına gətirdiyini görən kimi əllərinin məşğul olmasına imkan verən başqa bir şeylə, uşağın diqqətini yayındırın,.

Sevgi , uşaqlarınızı qucaqlayın və oxşayın - bu əsəb gərginliyini aradan qaldırmağın ən yaxşı yoludur.

Uşağınız 3 yaşında aşağıdakı davranış və vərdişlərə yiyələnə bilər

• Bir sıra çox sadə qaydalar qoyaraq uşağınızın həmin qaydalara riayət etməsini təmin edin. Hətta bunu bir oyun halına gətirməsəniz də uşağınızın çox xoşuna gəldiyini görəcəksiniz.

• Müsbət davranışlarını bəyəndiyinizi söz və hərəkətlərinizlə ona hiss etdirin. Bu, onu çox sevindirəcəkdir.

• Bu yaşdakı uşağınızın açıq və başa düşülən istəkləri yerinə yetirmək və qadağalara tabe olmaqdan zövq aldığını yaddan çıxarmayın.

• Sərtliyə əl atmadan, açıq və aydın sözlə bir sıra asan işləri görməsini (qırılmayan əşyaları götürmək kimi) istəyə bilərsiniz.

• Uşağınızın ailə tərbiyəsi almış yaşıdları ilə oynamasına və danışmasına imkan verin. Çünki bu, uşağınızın sosial baxmdan və dil yönündən inkişaf etməsinə yardımçı olar.

• Axşam ona nağıl və hekayələr oxuyub izah edin. Onun da  şəkillərə baxaraq hekayə və nağıl danışması üçün təşviq edin. Xüsusilə, şəkilli kitablar bu mövzuda olduqca faydalıdır.

• Uşağınız üç yaşına qədəm qoyanda (gündüz və gecə olmaqla) ayaqyoluna getməklə bağlı məlumatları verməlisiniz. Mütəxəssislərin də bu yaşda ayaqyolu ilə bağlı məsələlərin nəticələndirilməsinin vacibliyini vurğuladıqlarını yaddan çıxarmayın.

• Uşağınız bu yaşlarda maraq səbəbilə sizi çətin vəziyyətə salan suallar (din, yaradılış, cinsi məsələlərlə bağlı) soruşa bilər. Bu kimi hallarda ona düzgün, lakin çox sadə ifadə ilə, onun başa düşəcəyi tərzdə qısa cavablar verməkdən çəkinməyin.

• Bu cür suallara cavab verməmək, ya da başdansovdu (atan dan soruş, anan daha yaxşı bilər, bilmirəm, mən haradan bilim, bir daha eşitməyim...) sözlərlə cavab vermək onun mara ğını daha da artırar. Bu məsələdə diqqətli olun.

• Uşağınıza boya və boyama kitabları alaraq onu rəngləməsini, kağız və qələm verərək yazıb çəkməsini təmin edin. Beləcə, həm divarların və əşyaların yazılmasına əngəl olmuş, həm də onun əl əzələlərinin inkişaf etməsinə yardım etmiş olarsınız.

• Uşağınızın çevrəsini, əhatəsini, əşyaları və yaxın qohumlarınızı tanımasını təmin edin.

• Uşağınızla birlikdə sadə və asan oyunlar oynaya bilərsiniz.

• Böyük-kiçik, uzun-qısa, dar-geniş, yaxın-uzaq, aşağı-yuxarı, alt-üst... kimi ifadələri və rəngləri uşağınıza öyrədə bilərsiniz

•  Oyuncaqlarını topladarkən (rol gərəyi) ona kömək edə bilərsiniz. Ev yığışdırarkən də ondan kömək istəyə bilərsiniz. Həm köməkləşmə olar, həm də ona məsuliyyət və öhdəlik şüurunu qazandırmış olarsınız .

Uşağınız 4 yaşında aşağıdakı davranış və vərdişlərə yiyələnə bilər

• Üç yaşında ikən müsbət davranış larını gördüyünüz uşağınızda, dörd yaşına qədəm qoyduqdan sonra bir sıra mənfiliklər və nöqsanlar ortaya çıxa bilər.

• Söz və hərəkətləri ilə sizin əmr və qadağalarınıza qarşı çıxa bilər.

• Nə olursa olsun hirslənmədən, özünüzdən çıxaraq qışqırmdan əmr və qadağalarınızda israrlı olun.

• Təqdirləriniz və müsbət davranışlarınız faydasız ola bilər. Ancaq uşağınızdakı mənfiliklər yaşının bir xüsusiyyətidir. Ona görə də ümidsizliyə düşməyin.

• Nələrin doğru, nələrin yanlış olduğunu ümumiyyətlə nümunə olaraq və nümunələr verərək dərk etdirməyə səy göstərin.

• Nümayiş etdirdiyi mənfi davranışlara görə bir sıra caza vasitələrinə müraciət edə bilərsiniz. (Məsələn, çox sevdiyi bir oyuncaqla oynamasına, xoşladığı bir yeməyi yeməsinə, dostu ilə oynamasına, xoşladığı bir şeyi geyinməsinə müəyyən bir müddət icazə verməmək kimi). Bu kimi hallarda israrlı olduğunuzu hiss etdirin və əsla vurmaq və ya təhqir etmək kimi hərəkətlərə yol verməyin.

• Uşağınızın haqsızlığa məruz qaldığını düşünməməsi üçün verdiyiniz cəzanın səbəbini başa düşdüyü tərzdə, çox sakit bir şəkildə ona izah edin və bu cəzanı vermək məcburiyyətində qaldığınızı bildirin.

• Verdiyiniz cazanı müddətini bildirmək şətrilə mütləq tətbiq edin və müsbət davranışlar nümayiş etdirdiyi zaman cəzasını dayandıracağınızı bildirin.

• Uşağınız dörd yaşına qədəm qoyduqdan sonra həddindən artıq hərəkət etməyə başlayacaqdır. Ora-bura dırmaşmaqdan tutmuş dəfələrlə nərdivanlardan enib-çıxmaqdan, atılıb-düşməkdən, qaçmaqdan bezməyəcəkdir. Bu səbəbdən onu gözdən uzaq qoymamaq lazımdır.

• Nəzarət altında idman fəaliyyətləri ilə məşğul olmasını və enerjisini səmərəli sərf etməsini təmin edə bilərsiniz.

• Düzgün, qısa, başa düşülən cümlələr qura bilməsi; varlıqları düzgün tanıması; kəlmələri düzgün tələffüz edə bilməsi ilə bağlı ona nümunə və yardımçı olun.

• Maraq duyğusundan irəli gələn suallar (nə, nə üçün, necə) bu yaşda ən yüksək səviyyəyə çata bilər. Onun suallarını məqsədəuyğun bir ifadə ilə, başdansovdu kimi hərəkətlərə yol ver mədən, təhqir və istehza etmədən düzgün bir şəkildə cavablandırın.

• Uşağınızı gəzməyə, parka, zooparka... aparın. Çöldə oynamasını və ətraf mühiti tanımasını təmin edin.

• Nağıl, hekayə danışma; rəngləmə, yazma və rəsm çəkmə ki mi fəaliyyətləri nizamlı davam etdirin.

• Bölüşmə, növbəsini gözləmə, növbə ilə oynama kimi vərdişlərə, xüsusilə nümunə olmaq surətilə yiyələnməsi üçün imkanlar təşkil edin.

Uşağınız 5 yaşında aşağıdakı davranış və vərdişlərə yiyələnə bilər

• Uşağınız beş yaşına çatanda imkan daxilində onu xoş olan bir nəzarət altında saxlamağa cəhd edin.

• Etməsini istədiklərinizə qarşı müsbət bir reaksiya verməzsə, qışqırmayın və qəzəblənməyin. Sakit və israrlı bir şəkil də istəyinizi təkrarlayın.

• Uşağınızı başqalarının yanında söylənib onu döyməyin. Əks təqdirdə, emosional baxımdan mənfi təsirə məruz qalmasına səbəb ola bilərsiniz.

• Müsbət və mənfi davranışların nələrdən ibarət olduğunu münasib bir tərzdə ona xatırladın.

• Uşağınıza günahlandırıcı mövqe nümayiş etdirməyin. Əks təqdirdə, günahkarlıq duyğusunun təməlini qoymuş olursunuz.

• Beş yaşındakı uşağınızı sosial inkişafına kömək olması, qabiliyyətlərini ortaya qoya bilməsi və müsbət vərdişlərə yiyələn məsi üçün bağçaya qoya bilərsiniz.

• Uşağınıza verdiyiniz əmr və qoyduğunuz qadağalarla bağlı hadisələrin necə və nə üçün olduğunu mütləq izah edin.

• Uşağınızın əşyalar, hadisələr və davranışlarla əlaqədar sual larını qısa və başa düşülən tərzdə cavablandırın.

• Kağız, qələm, rəngləmə kitabı və rəngli qələmlər alaraq çoxlu şəkil çəkməsini və rəngləməsini təmin edin. Bu məsələdə ona dəstək verin və onu həvəsləndirin.

• Bəzi qabiliyyətlərini inkişaf etdirməsi və əl işləri ilə məşğul olması üçün imkanlar təşkil edin.

• Düzgün cümlələr quraraq danışma, kəlmələri düzgün tələffüz etmə baxımından uşağınıza nümunə olun.

• Düzgün cümlələrlə danışması və kəlmələri düzgün tələffüz etməsi üçün sövq edin.

• Kitab sevgisi və oxumağa marağını, həvəsini artırmaq üçün uşaqlara məqsədəuyğun nağıl, hekayə və materiallar oxumağa, danışmağa davam edin. Eyni zamanda onun da danışmasını təmin edin.

• Oxunan və danışılan nağıl və hekayələrdən düzgün nəticə çıxara bilməsi üçün uşağınıza kömək edin.

• Beş yaşındakı uşağınızla bir sıra müqavilələr bağlaya bilərsiniz.

Bu məqlədə biz sizə uşağınızın inkişaf səviyyəsini, yəni uşağınızın 2-3 yaşlarında nəyi bilməli və bacarmalı olduğunu öyrənib müəyyən etməyə kömək edəcəyik.

Uşağın inkişafındakı hər bir dövr çox vacibdir və körpənin müəyyən bir yaşda əldə etməli olduğu bilik və bacarıqlarla əlaqələndirilir. Bir daha valideynlərin diqqətinə çatdırmaq istərdim ki, inkişaf normaları bütün uşaqlara deyil, əksər uşaqlara aiddir. Axı, hər bir uşağın inkişafı fərdi və bir çox amillərdən asılıdır. Buna görə də, müəyyən bir anda körpəniz bir şeyi necə edəcəyini bilmirsə, narahat olmayın: vaxt keçəcək və sizin köməyinizlə bunu mütləq öyrənəcək.

2 yaşlı uşaq nəyi bilməli və bacarmalıdır

Onu da qeyd etmək istəyirik ki, uşağın hissiyyatına və qavrayışına əsaslanan məntiqi təfəkkürün inkişafına nə qədər tez başlasanız, onun idrak fəaliyyətinin səviyyəsi bir o qədər yüksək olacaq.

Məntiqi təfəkkür

-Təfəkkürün, yaddaşın, diqqətin inkişafı

2 yaşdan 3 yaşa qədər uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq iki və ya üç hərəkəti ehtiva edən sadə göstərişlərə və istəklərə əməl etməyi bacarmalıdır.

2. Uşaq rəsm çəkməyi, qurmağı, sadə tapmacalar, şəkillərlə kublar hazırlamağı bacarmalıdır.

Nitqin inkişafı

2 yaşdan 3 yaşa qədər uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq 4-5 sözdən ibarət ifadələri birləşdirməyi bacarmalıdır.

2. Uşaq böyüklərin ona nə dediyini mükəmməl başa düşür (gündəlik sözlər və ifadələr).

3. Uşaq sadə şer və uşaq tapmacaları söyləri

Ətraf aləm

2 yaşdan 3 yaşa qədər uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq bədənin və üzün hissələrini bilməlidir.

2. Uşaq isim və felləri asanlıqla söyləyir və lüğətinə daxil edir.

Məişət bacarıqları

2 yaşdan 3 yaşa qədər uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq pilləkənlərlə aşağı düşməyi və qalxmağı bacarmalıdır.

2. Uşaq geyinib soyunmağı bacarmalıdır.

3. Uşaq müstəqil olaraq “qarşoka” getməyi bacarmalıdır.

4. Uşaq geriyə doğru yeriyə bilər.

5. Uşaq tarazlığı saxlamağı bacarmalıdır.

6. Uşaq şaquli xətt çəkməyi bacarmalıdır.

7. Uşaq bir əli ilə qayçı tutaraq kağız kəsməyi bacarmalıdır.

8. Uşaq əllərini yuyub qurutmağı bacarmalıdır.

    3 yaşlı uşaq nəyi bilməli və bacarmalıdır?

Riyaziyyat

3-4 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq üçə qədər saymağı bacarmalı və əlində müvafiq barmaqların sayını göstərməlidir.

2. Uşaq anlayışları mənimsəməyi bacarmalıdır: bir - çox, böyük - kiçik, hündür - alçaq və s.

3. Uşaq əsas rəngləri (qırmızı, sarı, yaşıl, mavi, ağ, qara) bilməlidir.

4. Uşaq əsas həndəsi fiqurları (dairə, kvadrat, üçbucaq) bilməlidir.

5. Uşaq əşyaları ölçüsünə, rənginə, formasına görə müqayisə etməyi bacarmalıdır.

6. Uşaq verilmiş işarəsi olan obyekt üçün cüt seçməyi bacarmalıdır.

Məntiqi təfəkkür

-Təfəkkürün, yaddaşın, diqqətin inkişafı

3-4 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq 2-4 hissədən kəsilmiş şəkli bir yerə yığmağı bacarmalıdır.

2. Uşaq şəkillərdəki uyğunsuzluqları tapıb izah etməyi bacarmalıdır.

3. Uşaq əlavə bir obyekt tapmalı və niyə belə seçim etdiyini izah etməlidir.

4. Uşaq cisimlər arasında oxşar və fərqli cəhətləri tapmağı bacarmalıdır.

5. Uşaq 2-3 şəkli yadda saxlamağı bacarmalıdır.

6. Uşaq böyüklərin bir neçə dəfə təkrar etdiyi 3-4 sözü yadda saxlamağı bacarmalıdır.

7. Uşaq böyüklərin göstərdiyi hərəkətləri yadda saxlamalı və 1-2 dəfə təkrarlamalıdır,

8. Uşaq əşyanın istənilən detalını və ya xüsusiyyətini yadda saxlamağı bacarmalıdır.

9. Uşaq tapşırığı 5 dəqiqə ərzində diqqətindən yayınmadan yerinə yetirməyi bacarmalıdır.

10. Uşaq qoşalaşmış obyektləri tapmalıdır. Bir qrup obyektdən düzgün birini seçə bilmək.

11. Uşaq cisimlərin xassələrinə və xüsusiyyətlərinə diqqət yetirməyi, əşyalar arasında oxşar və fərqli cəhətləri tapmağı bacarmalıdır.

Nitqin inkişafı

3-4 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq təkcə görüntüləri vizual olaraq qavramağı deyil, həm də gördüklərini təsvir etməyi bacarmalıdır.

2. Uşaq asanlıqla sadə cümlələr qurur, tədricən mürəkkəb cümlələrə keçir (5-6 sözdən ibarət ).

3. Uşaq əşyaları qruplara bölməyi bacarmalıdır: mebel, qab-qacaq, paltar və s.

4. Uşaq hər bir obyektin bir atributunu adlandırmağı bacarmalıdır.

5. Uşaq insanların və heyvanların əsas hərəkətlərinin (yatmaq, oturmaq, qaçmaq və s.) adlarını bilməlidir.

6. Uşaq böyüklər üçün şer və mahnıları təkrar etməyi bacarmalıdır.

7. Uşaq öz adını və soyadını bilməlidir.

8. Uşaq öz səsinin gücünü idarə etməyi bacarmalı, yüksək səslə və ya sakit danışmalıdır.

Ətraf aləm

3-4 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq ev (inək, keçi, at, pişik, it və s.) və vəhşi (canavar, dovşan, tülkü və s.) heyvanların adlarını bilməli və göstərməyi bacarmalıdır.

2. Uşaq 3-4 quşun (sərçə, qaranquş, qarğa), 3-4 balığın (balina, yayın balığı, köpəkbalığı) və 3-4 həşəratın (çəyirtkə, kəpənək, arı) adını bilməlidir.

3. Uşaq əsas bitkilərin adlarını bilməlidir: 3-4 ağac (ağcaqayın, palıd, alma) və 3-4 çiçək (çobanyastığı, lalə, qızılgül).

4. Uşaq tərəvəzlərin, meyvələrin, giləmeyvələrin, göbələklərin nə olduğunu bilməlidir.

5. Uşağın ətrafdakı əşyaların hazırlandığı materiallar haqqında təsəvvürü olmalıdır.

6. Uşaq günün hissələrini bilməlidir - səhər, günorta, axşam, gecə.

7. Uşaq təbiət hadisələrini - yağış, qar, külək adlarını çəkməyi bacarmalıdır.

Məişət bacarıqları

3-4 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq əşyaları müstəqil geyinməyi bacarmalıdır (bağlayıcılar olmadan).

2. Uşaq qayçı ilə kağız kəsməyi bacarmalıdır.

3. Uşaq karandaş, marker, qələm və s. istifadə etməyi bacarmalıdır. Dairələri, nöqtələri, xətləri çəkməyi bacarmalıdır.

4. Uşaq şəkilləri izləməyi və rəngləndirməyi bacarmalıdır.

5. Uşaq əsas gigiyena qaydalarını bilməlidir.

Riyaziyyat

4-5 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq obyektlərin yerini müəyyən etməyi bacarmalıdır: sağ, sol, orta, yuxarı, aşağı, arxa, ön.

2. Uşaq əsas həndəsi fiqurları (dairə, kvadrat, üçbucaq) bilməlidir.

3. Uşaq rəqəmləri (1, 2, 3, 4, 5,) bilməlidir. 5 daxilində obyektləri sayır, obyektlərin sayını istədiyiniz nömrə ilə əlaqələndirin.

4. Uşaq 1-dən 5-ə qədər olan rəqəmləri düzgün ardıcıllıqla və tərs qaydada düzməyi bacarmalıdır.

5. Uşaq obyektlərin sayını müqayisə etməyi, mənasını başa düşməyi bacarmalıdır: çox - az, bərabər. Qeyri-bərabər element qruplarını bərabərləşdirir: Daha az elementi olan qrupa bir element əlavə edir.

6. Uşaq rəqəmin qrafik təsviri ilə tanış olur, rəqəmləri düzgün yazmağı öyrənir.

Məntiqi təfəkkür

-Təfəkkürün, yaddaşın, diqqətin inkişafı

4-5 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq iki şəkil (yaxud iki oyuncaq arasında) arasında fərq və oxşarlıq tapmağı bacarmalıdır.

2. Uşaq konstruktor modelindən binanı tikməyi bacarmalıdır.

3. Uşaq 2-4 hissədən kəsilmiş şəkli birləşdirməyi bacarmalıdır.

4. Uşaq tapşırığı 5 dəqiqə ərzində diqqətindən yayınmadan yerinə yetirməyi bacarmalıdır.

5. Uşaq piramidanı (stəkanları bir-birinə qoyaraq) köməksiz qatlamağı bacarmalıdır.

6. Uşaq şəkillərin çatışmayan fraqmentlərini dəliklərə daxil etməyi bacarmalıdır.

7. Uşaq ümumiləşdirici sözlə obyektlər qrupunu (inək, at, keçi-ev heyvanları; qış, yay, yaz-fəsilləri) müəyyənləşdirməyi bacarmalıdır. Hər qrupda əlavə bir element tapır. Hər bir element üçün uyğunluq tapır.

8. Uşaq belə suallara cavab verə bilməlidir: Yayda xizək sürmək olarmı? Niyə? Niyə qışda isti gödəkçələr geyinmək lazımdır? Evdəki pəncərələr və qapılar nə üçündür? və s.

9. Uşaq əks sözləri seçməyi bacarmalıdır: dolu stəkan– boş stəkan, hündür ağac – alçaq ağac, yavaş yerimək – sürətli yerimək, dar kəmər – geniş kəmər, ac uşaq – yaxşı- qidalanan uşaq, soyuq çay - isti çay və s.

10. Uşaq böyüklər kitab oxuduqdan sonra bir cüt sözü yadda saxlamalıdır: bir stəkan su, qız-oğlan, it-pişik və s.

11. Uşaq şəkildəki yanlış təsvir edilmiş əşyaları görməli, nəyin səhv olduğunu və niyə doğru olduğunu izah etməlidir.

Nitqin inkişafı

4-5 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq min söz işlətməli, 6-8 sözdən ifadələr qurmalıdır. Yalnız valideynlər deyil, hətta yad insanlar da uşağı başa düşməlidirlər.

2. Uşaq insanın quruluşunun heyvanların quruluşundan necə fərqləndiyini anlamalı, onların bədən hissələrini (əlləri - pəncələr, dırnaqlar - pəncələr, saç - yun) adlandırmalıdır.

3. Uşaq isimləri cəm formasında düzgün qoymağı bacarmalıdır (çiçək - çiçəklər, qız - qızlar).

4. Uşaq təsvirə (alma - yumru, şirin, sarı) uyğun bir əşya tapmağı bacarmalıdır. Mövzunun təsvirini müstəqil tərtib etməyi bacarır.

5. Uşaq ön sözlərin (arxasında, arasında, əvvəl, haqqında və s.) mənasını başa düşməlidir.

6. Uşaq bilməlidir ki, hansı peşələr var, bu peşələrin adamları nə edirlər.

7. Uşaq söhbəti davam etdirməyi bacarmalıdır: suallara cavab verməyi və düzgün soruşmağı bacarmalıdır.

8. Uşaq eşitdiyi nağılın, hekayənin məzmununu təkrar danışmağı bacarmalıdır. Bir neçə misra, uşaq serlərini əzbərdən söyləyir.

9. Uşaq adını, soyadını, neçə yaşında olduğunu, yaşadığı şəhərin adını söyləməlidir.

10. Uşaq son hadisələrlə bağlı suallara cavab verə bilməlidir: Bu gün harada olmusunuz? Yolda kimlə görüşdün? Ana mağazadan nə aldı? Nə geyinirdin?

Ətraf aləm

4-5 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq tərəvəzləri, meyvələri və giləmeyvələri ayırd etməyi, yetişəndə ​​nə olduğunu bilməlidir.

2. Uşaq həşəratların adlarını bilməli, onların necə hərəkət etdiyini danışa bilməlidir (kəpənək uçur, ilbiz sürünür, çəyirtkə tullanır)

3. Uşaq bütün ev heyvanlarını və onların balalrını tanımalıdır.

4. Uşaq şəkillərdən ilin fəslinin təhmin etməyi bacarmalıdırfəsillər. Onların hər birinin əlamətlərini bilməlidir.

Məişət bacarıqları

4-5 yaşlı uşaq aşağıdakıları bacarmalıdır:

1. Uşaq artıq düymələri, fermuarları mükəmməl bağlayır və krujevaları açır, qaşıq və çəngəl uşağın sözünə “qulaq asır”.

2. Uşaq ipə böyük düymələr və ya muncuqlar bağlamağı bacarmalıdır.

3. Uşaq qələmi kağızdan qaldırmadan dəqiq xətlər çəkməyi bacarmalıdır.

4. Uşaq rəsmin konturlarından kənara çıxmadan düz düz xətlərlə rəngləməyi bacarmalıdır.

5. Uşaq kənarları keçmədən şəkilləri izləməyi və rəngləndirməyi bacarmalıdır.

7. Uşaq sağ və sol əli ayırd etməlidir.

Yaxınını itirən uşağa necə kömək etmək olar?

İlk öncə onu demək lazımdır ki, hər birimiz həyatda yaxın və ya uzaq qohumluq, tanışlıq əlaqəsi olan insanların dünyasını dəyişməsi ilə (ölümü, vəfat etməsi) qarşılaşa bilərik. Təbii ki, müxtəlif yaş dövrlərində insanlar kədəri fərqli yaşayırlar. Ancaq bu mövzu ilə bağlı uşaqların həssasiyyəti daha müxtəlifdir. Çünki uşaqların kədəri yaşama forması dəyişkəndir. Onlar öz xarici davranışları, hərəkətləri ilə daxildə yaşadıqları itki hissi barədə xəbər verici əlamətlər göstərməyə bilərlər. Bu məqam diqqətimizdən kənar qalarsa, uşağın həyatında uzunmüddətlipsixoloji fəsadlara səbəb ola bilər. Bu vəziyyətdə olan uşaqlara düzgün yanaşmaq üçün bəzi sualların cavablarını bilməliyik. 

Yaxınını itirmiş uşaq hansı hissləri yaşayır?

Uşaq yaxın insanın gözlənilən (uzunmüddətli xəstəlik və s.) və gözlənilməyən  (qəza, qəfil və s.) itkisi ilə qarşılaşa bilər. Təbii ki, qəfil ölüm uşaq üçün daha təsirli və travmatik olur. O zaman uşaqda dünyaya qarşı müdafiəsizlik hissi yaranır. Belə bir hissin təsirini yumuşaltmaq üçün qabaqlayıcı addım kimi uşağın günlük rejimini nəzarətdə saxlamaq lazımdır. O, gün ərzində həmişəki vaxtlarda qidalanmalı, oyun və gəzintidə iştirak etməlidir. Qeyd edilən məqamların itkidən öncə olduğu kimi eyni vaxtlarda keçirilməsi onda qorunmuş, özünəinam hissinin yaradılmasına imkan verir, həmçinin həyəcanın azalmasına səbəb olur.

Valideynin (və ya digər yaxın insanın) ölümündən sonra uşaqlarda günahkarlıq hissi yarana bilər. Buna səbəb uşağı təşvişə salan, özünü günahkar hiss etməsinə səbəb olan vaxtilə eşitdiyi “Özünü pis aparsan, mən gedəcəm və qayıtmayacam”, “Sözümə qulaq asmasan, nənə ilə qalacaqsan” fikirləridir. Xüsusilə valideyn itkisi ilə rastlaşan uşaq ona deyilmiş bu fikirlərdən belə qənaətə gəlir ki, anam (və ya ata) mən özümü pis apardığıma görə getdi.

Kədərlənmənin mərhələləri

İnsan itki ilə rastlaşanda müəyyən kədərlənmə mərhələlərindən keçir. İlkin mərhələ hadisənin inkar edilməsidir.Bu zaman uşaq hadisənin sanki onun başına gəlmədiyi barədədüşünür.

Sövdələşmə mərhələsi uşağın daxilində yaranmış növbəti fikirləri ehtiva edir: “Əgər mən yaxşı oxusam (yaxud özümü yaxşı aparsam), anam (atam) geri qayıdacaq”. Bununla uşaq həyatında baş verən hadisələri nəzarətdə saxlamaq istəyir.

Növbəti depressiya mərhələsidir ki, böyüklər çox vaxt bu mərhələdə olan uşağın davranışlarını (ağlamaq, kədərlənmək) normal hesab edirlər, lakin kədərdən kədərə fərq var. Böyüklər uşağı təsəlli etməyə çalışsa da (“sakitləş, ağlamaq lazım deyil, hər şey yaxşıdır”), ancaq bu zaman mənfi emosiyalar daha da ciddiləşir, çünki uşaqda belə təəssürat yaranır ki, onu dinləmirlər, hisslərinə şərik olmurlar.

Daha sonra qəbul etmə və barışma mərhələsi başlayır. Uşaq bu zaman tam olaraq nə baş verdiyini və itkinin əbədi olduğunu anlayır. Lakin bu o demək deyil ki, uşaq daha itkinin acısını hiss etmir, bu hiss hələ də davam edir.

Kədərlənmənin sonuncu mərhələsində isə uşağın vəfat etmiş insansız yeni həyata başlaması öz əksini tapır. Fiziki və psixoloji olaraq uşaq yeni şərtlər altında yaşamağa uyğunlaşır. Artıq həyatında öncəki dövrün başa çatdığını və yeni dövrün başladığını anlayır.

Nə etmək olar? 

Düzünü danışmaq və xəbəri uşağa etibar etdiyi yaxın şəxs vasitəsilə, sakit şəraitdə, söyləmək olduqca önəmlidir. “Sən yenə də mənim oğlum (qızım) olacaqsan”, “Bir yerdə olacağıq”, “Mən həyatımızın uzun və xoşbəxt olması üçün əlimdən gələni edəcəm” kimi cümlələrdən isə uşaq sizə “Mən öləcəm?”, “Sən də öləcəksən?” kimi suallar verdikdə istifədə etmək olar.

Dəfn mərasimində uşaq iştirak etməlidirmi?

Burada bir neçə məqama diqqət yetirmək lazımdır. Birinci, uşağın digər yaxınlarının dəfn zamanı özünü necə aparacağı, nəzərə alınmalıdır. Əgər uşağın digər yaxınları proses əsnasında kəskin stress vəziyyətini yaşayacaqlarsa, şüurunu itirmə, ürəyin getməsi kimi hallar müşahidə olunacaqsa, o zaman uşağın dəfndə iştirakı tövsiyə olunmur. Əgər dəfn nisbətən sakit keçirilsə, 4-5 yaşlı uşağın iştirakı mümkün olar. Çünki uşaq burada olmasa, daha sonra bu hadisələri ağlında başqa istiqamətdə təsəvvür edəcək və bu reallıqdan daha qorxulu ola bilər. 

Əgər uşaq bəzi səbəblərdən dəfn mərasimində iştirak edə bilməyibsə, o zaman bəzi art-metodikalardan istifadə edərək uşağa həmin durumu yaşamaq üçün kömək olmaq lazımdır. Bunun üçün şəkil çəkilir, uşağın səsi yazılır, yaxud məktub yazdırılır.

Uşağın istəyi varsa, onu dəfn yerinə aparmaq olar. Bu zaman ona belə bir mesaj “Yer olaraq o buradadır (qəbiristanlıqda), lakin o, həmişə bizim xatirələrimizdə yaşayacaq” ötürmək olar.

Övladlarınızın sizə hər zaman və hər bir halda tam etibar etmələri üçün öncədən şərait yaratmağınız olduqca vacibdir. Həyatda baş verən heç bir şey uşağınızın sizə danışmaq istədiyi səmimi hekayələri, bölüşmək istədiyi fəryadları, dərdləri, narahatlıqları, şübhələri və çətinlikləri qədər vacib ola bilməz. Sizinlə övladınız arasında düzgün qurulmuş ünsiyyət müxtəlif vəziyyətlərdə uşağınızın necə hərəkət edəcəyini müəyyən etmək üçün asan şərait yaradacaq. Buna görə də, nə qədər məşğul olsanız da, övladınız sizinlə nəyisə bölüşmək istəyirsə, onu uzaqlaşdırmayın. Hətta dayanmadan çox danışırsa, eyni şeyi dəfələrlə təkrar edirsə belə, onun dinlənilmək hüququnu məhdudlaşdırmayın.

Uşaq anası və ya atası ilə onu narahat edən bir şey haqqında danışmağa çalışırsa, laqeydliklə onu itələmək bağışlanmaz səhvdir və həm uşağa, həm də valideynə baha başa gələ bilər. Əksinə, uşaqları danışmağa, ünsiyyət qurmağa çağırmağı bacarmaq lazımdır. Bu cür söhbətlər zamanı öz uşaqlığınızdakı hadisələri xatırlamaq da yerinə düşər. Uşaqlar adətən belə xatirələrə cəld reaksiya verirlər: “Belə çıxır ki, mənim anam da mənim kimi balaca olub və onun da başına müxtəlif “dəhşətli” hekayələr gəlib”. Əgər uşağın çətin şəraitdə düzgün hərəkət etdiyini başa düşsəniz, onu tərifləməyi də unutmayın. Bu, onun gələcəkdə daha da inamlı olmasına kömək edəcək. Yaxud uşaq səhv bir şey edibsə, qışqırmağa, onu danlamağa ehtiyac yoxdur. Buraxdığı səhvi sakitcə izah edin və bunun mümkün nəticələri haqqında danışın. Yalnız uşaqla daimi təmasda olmaqla, onun qayğısına qalmaqla hər bir məqamı diqqətlə izləyə bilərsiniz. Ona "azadlıq" təmin etmək üçün ilk öncə çox etibar etmək lazımdır. Burada daha bir halı nəzərə almaq lazımdır. Əgər uşaq müəyyən bir çətinlikdə valideynləri ilə əlaqə saxlamırsa, onlara etibar etmirsə, o, başqa insanlardan anlayış gözləyir, haradasa dəstək axtarır. Bu zaman isə tez-tez "yaxşı" dayılar, əmilər yaxud xalalar rolunu oynayan cinayətkarlar vəziyyətdən sui-istifadə edirlər və övladınız tələyə düşür.

Mütəxəssislər müşahidə ediblər ki, uşaqlara qorxulu hekayələr danışaraq onu cinayətkar hücumlardan qorumağa çalışan valideynlər əks nəticə əldə ediblər. Bu onu göstərir ki, hər hansı cinayət məlumatını uşaqlara çatdırmaq effektiv nəticə vermir. Çətin, təhlükəli vəziyyətdə olan uşaq daha həssas olur, çünki ona aşılanan qorxu onu o qədər iflic edir ki, özbaşına heç nə edə bilmir. Qorxu uşağın intuisiyasını boğur, instinktiv olaraq düzgün reaksiyanı gizlədir. Odur ki, əgər uşaqlara bu və ya digər cinayət xarakterli məlumatlar verilirsə, o zaman bu, uşağa xəsarət yetirməyəcək sözlərlə ifadə edilməlidir, xüsusən də onun inkişaf etmiş təxəyyülü və həssas psixikası varsa.

“Təhlükəsiz” məlumatın məqsədində uşağa öz qabiliyyətlərinə inam yaratmaqda durur ki, o, müəyyən davranış qaydalarına ciddi əməl etsə, təhlükəli vəziyyətə düşməyəcək və bu baş verərsə, oradan çıxış yolu tapacaq.

Mütəxəssislər tövsiyə edir ki, uşaqlarınızı sistematik şəkildə məlumatlandırın. Təhlükəsiz davranışı öyrətmək uzun illərin işidir. Burada bir-iki söhbətlə, yaxud təhdidlə heç nəyə nail olmayacaqsınız. Hər bir təhlükəsiz davranış bacarığı tədricən işlənir. Uşağın dediyinizi başa düşüb-düşmədiyini yoxlayın. Düşüncəsində məntiqli olmayanı tapın. Artıq vurğulanıb ki, təhlükəsizlik qaydalarına əməl olunması avtomatik rejimə gətirilməlidir. Yalnız bundan sonra uşağın təhlükəsizliyinə zəmanət verilir.

Eyni zamanda müxtəlif öyrənmə formalarından istifadə etmək effektli ola bilər. Buraya balacalar üçün gəlinciklər və yumuşaq oyuncaqlarla oyunlar (kukla itib, başqasının dayısı kuklanı maşınla aparmaq istəyir və s.), daha böyük uşaqlar üçün isə uyğun səhnələrin (həm evdə, həm də küçədə) oynanılması, təhlükəli vəziyyətdə özünü düzgün aparan uşaqlar haqqında hekayələr, "əgər ... nə edərdin" kimi söhbətlər, öz uşaqlığınızdan olan xatirə hekayələri aid ola bilər.

Unutmayın! Uşaq sizdən - valideynlərdən nümunə götürür. Qoy nümunəniz uşağa hər yerdə intizamlı və düzgün davranışı öyrətsin.

Həmidova Xalidə

Pedaqoq